________________
Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra
www.kobatirth.org
Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir
તિરોધ
જીવનશોધનનાં પાન સંબંધી જૈન તેમજ
અજૈન મંતવ્યો
લેખક – શ્રીયુત હીરાલાલ ૨. કાપડિયા. એમ. એ.
[ ગતાંકથી ચાલુ)
અજૈન દર્શનમાં આત્માનતિનો ક્રમ જેને દર્શનના અભ્યાસીને આ વિષય જાણવો આવશ્યક હોવાથી એ હું વિચારું છું. જેન સાહિત્યમાં આત્માની ઉન્નતિના ક્રમને અંગે વ્યવસ્થિતતા અને સાંગોપાંગતા જેટલા પ્રમાણમાં નિરૂપાયેલો જોવાય છે, તેટલા પ્રમાણમાં એ અન્ય ભારતીય દર્શનોમાં જણાતી નથી. વૈદિક સાહિત્યમાં ઉપનિષદ વગેરેમાં અધ્યાત્મને વિષય ચર્ચા છે ખરે, પરંતુ આત્મતિના વિકાસને ક્રમ વ્યવસ્થિત અને સાંગોપાંગ રીતે આલેખતા એવા કેઈ વૈદિક ગ્ર હેય તે તે મહર્ષિ પતંજલિત પગદર્શન ઉપરનું વ્યાસે રચેલું ભાષ્ય અને યોગવાસિષ્ઠ છે. '
[૪]
પતંજલિએ મોક્ષના સાધનરૂપે યોગનું વર્ણન યોગદર્શનમાં કર્યું છે. અહીંગને અર્થ “આધ્યાત્મિક વિકાસના ક્રમની ભૂમિકા, એ છે. જે ભૂમિકામાં યોગને પ્રારંભ થાય છે, એ ભૂમિકાથી માંડી, તે પેગ ક્રમે ક્રમે કરીને પુષ્ટ બનતાં બનતાં એ સેળે કળાએ ખીલે ત્યાં સુધીની ચિત્રની તમામ ભૂમિકાઓને આધ્યાત્મિક વિકાસક્રમમાં સમાવેશ થાય છે. યોગને પ્રારંભ જે ભૂમિકામાં થાય છે એની પૂર્વેની ભૂમિકાઓ એ આધ્યાત્મિક અવિકાસની ભૂમિકાઓ છે. ૨
આ વાતને લક્ષ્યમાં રાખી વ્યાસે ચિત્તની નીચે મુજબ પાંચ ભૂમિકાઓ દર્શાવી છે. (૧) ક્ષિપ્ત, (૨) મૂઢ, (૩) વિક્ષિપ્ત, (૪) એકાગ્ર અને (૫) નિરુદ્ધ.
આ પાંચેનું સ્વરૂપ યોગદર્શન (પાદ ૧, સે. ૧) ના ભાષ્ય અને વાચસ્પતિ મિશ્રની ટીકાને આધારે ૫. સુખલાલજીએ નીચે મુજબ રજુ કર્યું છે:–જે ચિત્ત સદા રજોગુણની અધિકતાને લઈને અનેક વિષયમાં પ્રેરાતું હોવાથી અત્યંત અસ્થિર રહે છે તે “ક્ષિપ્ત' કહેવાય છે.
જે ચિત્ત તમે ગુણની અધિકતાને લઈને નિદ્રાવૃત્તિવાળું બને તેને મૂઢ કહે છે. - ૧-૨. જુઓ ગુર્જર ગ્રંથરત્ન કાર્યાલય તરફથી વિ. સં. ૧૯૮૫માં પ્રસિદ્ધ થયેલ આધ્યાત્મિક વિકાસ રુમ નામને પં, સુખલાલજીને નિબંધસંગ્રહ (પૃ. ૫)
For Private And Personal Use Only
