Page Text
________________
તતોાિમવિદુર્ભાવ . (યોગસૂત્ર ૩.૪૫) ઉપર થોડોક વિચાર
કમલેશકુમાર છે. ચોકસી
પતંજલિ પ્રોક્ત યોગશાસ્ત્રનો ત્રીજો પાદ વિભૂતિપાદના નામે ઓળખાય છે. યોગી જયારે યોગના અમુક સોપાન સર કરી લે છે, ત્યારે તેને જે વિવિધ પ્રકારની ઉપલબ્ધિઓ પ્રાપ્ત થાય છે, તેમને અહીં વિભૂતિ તરીકે ઓળખાવવામાં આવી છે અને તેની વિગતવાર સૂચિ પતંજલિએ આ ત્રીજા પાદમાં મૂકી છે. વિભૂતિઓનું વર્ણન કરતી આ સૂચિમાંનું એક સૂત્ર છે – તતોડળિયાતિપ્રાદુર્ભાવઃ
સંપત્તનમવાત (સૂત્રાર્થ – તે પછી અર્થાત્ ભૂતજ થઈ ગયા પછી અણિમા વગેરે (સિદ્ધિઓ)નો પ્રાદુર્ભાવ થાય છે, કાયની સંપત વધે છે અને ભૂતોના ધર્મનો અભિઘાત થતો નથી અર્થાત્ ભૂતોના પોતાના ધર્મ (ભૂતજય કરનારને માટે) કોઈ બાધા ઉત્પન્ન કરતા નથી.)
યોગસૂત્રકારે આ સૂત્રમાં માતિપ્રાદુમાવઃ એમ કહીને જેના પ્રાદુર્ભાવની વાત કરી છે, તે એક પ્રકારની સિદ્ધિઓ છે. મૂળસૂત્રમાં આદિ શબ્દનો પ્રયોગ કરીને તે અનેક છે એ વાત સ્પષ્ટ કરી છે, પરન્તુ આવી સિદ્ધિઓની સંખ્યા અને તેમાં કોનો કોનો સમાવેશ કરવાનો થાય છે, તે સૂત્રકારે પોતે સ્પષ્ટ કર્યું નથી. પાછળથી, આ સૂત્ર ઉપરના વ્યાસભાષ્યમાં અને તે પછી અન્ય અનેક વૃત્તિઓમાં જે સ્પષ્ટતા કરવામાં આવી છે, તે મુજબ અણિમા વગેરે સિદ્ધિઓની સંખ્યા આઠ છે અને તેમાં ૧. અણિમા ર. લઘિમા ૩. મહિમા ૪. પ્રાપ્તિ ૫. પ્રાકામ્ય ૬. વશિત્વ ૭. ઇશિત્વ અને ૮. યત્રકામાવસાયિત્વનો સમાવેશ કરવાનો રહે છે.
યોગશાસ્ત્રની પરમ્પરામાં, ઉપર જોયું તેમ, અણિમા આદિ સિદ્ધિઓની સંખ્યા અને તેમનાં નામ સર્વ પ્રથમ વ્યાસભાષ્યમાં મળે છે. તે પછી પ્રાયઃ બધા ટીકાકારોએ વ્યાસભાષ્યને અનુસરીને આ અષ્ટસિદ્ધિઓની એના એ જ ક્રમે વાત કર્યા કરી છે. અલબત્ત, યોગસૂત્રો ઉપરની એક માત્ર ભોજવૃત્તિ એવી છે, જેમાં વ્યાસ ભાષ્યમાં આપવામાં આવેલો સિદ્ધિઓનો ક્રમ થોડો બદલાયેલો છે અને અહીં આ આઠ ઉપરાંત એક ગરિમા નામની નવમી સિદ્ધિનો પણ ઉલ્લેખ થયો છે.
આ પછી આ જ સૂત્રમાં જે કાયસંપની વાત કરવામાં આવી છે તે કાયસંપદું શું છે, તે પણ વિચારણીય છે. આ માટે સૂત્રકાર પોતે આગળ આવ્યા છે. તેમણે આ પછીના સૂત્રમાં આ અંગે પોતે જ સ્પષ્ટતા કરી છે કે – પત્રાવળ્યવનવગ્રસંહનવ્વાનિ સંપન્T - યોગસૂત્ર રૂ.૪૬ (સૂત્રાર્થ-રૂપ, લાવણ્ય,
| SR No. | 520787 |
| Book Title | Sambodhi 2014 Vol 37 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | J B Shah |
| Publisher | L D Indology Ahmedabad |
| Publication Year | 2014 |
| Total Pages | 230 |
| Language | English, Sanskrit, Prakrit, Gujarati |
| Classification | Magazine, India_Sambodhi, & India |
| File Size | 25 MB |