Sambodhi 2013 Vol 36

SR No.: 520786
Original Sutra Author: N/A
Author: Jitendra B Shah
Publisher: L D Indology Ahmedabad
Publication Year: 2013
Total Pages: 328
Language: English, Sanskrit, Prakrit, Gujarati
Classification: Magazine, India_Sambodhi, & India
File Size: 7 MB

Page 267

259
Vol. XXXVI, 2013 ધનપાલઃ પાણિનીય ધાતુપાઠના એક અપ્રસિદ્ધ વૃત્તિકાર
પ્રશ્ન એ થાય છે કે આ સૂત્ર ગ્વાદિ વન ધાતુને લાગુ પડે કે તનાદિ વનું ધાતુને લાગુ પડે? તેનું નિરાકરણ અનન્તરી વિધર્વ ભવતિ પ્રતિવેધો વા ! (પરિભાષન્દુશેખર, નં.૬૧) – એ પરિભાષા દ્વારા થાય છે. તેનો અર્થ એ છે કે વિધિ અને પ્રતિષેધ અનન્તરને થાય છે. અહીં પ્રસ્તુત સૂત્રની નજીક જ્વાદિ વનું ધાતુ છે, તેથી વિકલ્પ મિત્ત્વ કરતું સૂત્ર તેને લાગુ પડે અને તનાદિક વનને લાગુ ન પડે. આ મત પુરુષકારમાં અને “મા.ધા.વૃ.' (પૃ. ૨૦૧, પૃ.૫૧૦)માં સ્પષ્ટ દર્શાવ્યો છે. સાયણ વિકલ્પ મિત્ત્વ કરતા ઉપર્યુક્ત ધાતુસૂત્ર પરની વૃત્તિમાં જણાવે છે: વન વ નોતે તિ રૂદ પતિતો વનતિઃ અનન્તરણ વિધિરિતિ, ચાયન્તે, ન તુ તાનવિશે વનોતિઃ | આવો જ મત “પુરુષકાર' (પૃ.૮૩)માં દર્શાવ્યો છે.
ધનપાલનો મત એમ છે કે મિડો વનું ધાતુનો ઘટાદિ (ગ્વાદિ)માં પાઠ કરે છે. તે લોકો તેનું નિત્ય મિત્ત્વ માને છે, એટલે કે તેમના મતે વનતિ જ રૂપ થાય, વિનયતિ ન થાય. ધનપાલ જણાવે છે કે આર્યો તેનું વિકલ્પ મિત્ત્વ માને છે, તેથી તેમના મતે વનતિ અને વનતિ બંને થાય. એનો અર્થ એ થાય કે દ્રમિડો સ્તન્ના | સૂત્રથી થતું વૈકલ્પિક મિત્ત્વ સ્વીકારતા નથી. ધનપાલે નોધેલો દ્રમિડીનો આ મત “મા.ધા.વૃ.” કે “ક્ષી.ત.' વગેરેમાં મળતો નથી. આ બાબતમાં ધનપાલે પોતાનો મત દર્શાવ્યો નથી.
૩૭. (ધ્વન શબ્દ) – ધટાવી વાયં વૈશ્રિત પડ્યો . તથા ‘qન શબ્દ ત્યે રૂતિ મૈત્રેયક્ષત: | क्षीरस्वामी धनपालावष्यत्रैवानुकूलौ । दलिवलि... ध्वनिक्षपित्रपयश्च इति च भोजदेवः । (पुरुषकार, पृ.८४)
ધ્વને શત્રે એ ગ્વાદિગણના આ સૂત્ર વિશે પુરુષકારમાં ધનપાલનો જે મત આપ્યો છે. તે મા.વા.વૃમાં મળતો નથી. ધ્વનિ શત્રે એ સૂત્ર ગ્વાદિના પેટાગણ ઘટાદિમાં માધા.. (પૃ.૨૦૦)માં મળે છે. “ક્ષી.ત.'(પૃ.૭૩)માં સ્તન ધ્વન શબ્દે એમ અને ધા.પ્ર.'(પૃ.૫૭)માં ધ્વન ધન શબ્દે એમ મળે છે, જયારે “ક્ષી.ત.'માં ફરી ખ્વાદિમાં (પૃ.૧૨૧) ચમે ન તન ધ્વન શદ્ અને “ધા...” (પૃ.૫૯)માં મુ ન ધ્વન સદ્ મળે છે. અહીં જે સૂત્રની ચર્ચા છે તે ઘટાદિગણમાં આવતા ધ્વન ગળે સૂત્રની ચર્ચા છે. આ સૂત્રની ઘટાદિ ગણમાં ગણના એટલે કરી છે કે મિત્વાર્થ, જે ધટયો મિત: I સૂત્રથી થાય, તેનો લાભ મળે અને તેથી ધ્વનયતિ થાય, તેનું દૃષ્ટાંત મા.ધા.વૃ. (પૃ.૨૦૦)માં આપ્યું છે : ધ્વનતિ ઘટન્ (ઘંટનાદ કરે છે), જયારે ઘટાદિ સિવાય તેનો પાઠ થયો છે ત્યાં ધ્વનિયતિ થાય એટલે કે અસ્પષ્ટાક્ષર ઉચ્ચારે છે.
પુરુષકારના કર્તા નોંધે છે કે મૈત્રેય ધ્વન શબ્દ રૂઢ્યા કહે છે તે મત “ધા..'માં મળતો નથી. પુરુષકારમાં નોંધે છે તેમ ધનપાલને આ ધાતુના ઘટાદિમાંનો પાઠ ધ્વન શત્રે અનુકૂળ છે.
સાયણ નોંધે છે કે વર્ધમાનને અનુસરીને ભોજ નિ વતિ.... ધ્વનિત્રપક્ષપવ8 સૂત્રમાં “ધ્વનિ એમ પાઠ આપે છે અને પ્રાતિશાખમાં અક્ષરનાનામુપબ્ધિધ્વનિ આપ્યું છે. આમ ધ્વન અને ધ્વનિ નો અર્થ જુદો પડે છે. ધનપાલ ધ્વન શત્રે પાઠ સ્વીકારે છે એનો અર્થ તેઓ ધ્વનનો “શબ્દ-અવાજ એવો અર્થ કરતા જણાય છે. - ૩૮. તનુ શ્રદ્ધોપવરાયોઃ I [તનું શ્રદ્ધાપહિંસાયામ્ તિ]
ધનપાતરીયની ! (પુરુષાર, પૃ. ૮૪)