________________
Vol. XXVII, 2004
| ગીતામાં નિરાકાર-સાકાર તત્ત્વ વિચાર
135
(૪) એકમ ૪: ગીતા ૮:૧૮-૨૨ ૮:૧૮ વ્યરુચ્ચિય: સર્વો: પ્રવજ્યા ને !
रात्र्यागमे प्रलीयन्ते तत्रैवाव्यह्वक्तसंज्ञके ॥ ૮:૧૯ ભૂતગ્રામ: સ વાથે પૂત્વા મૂત્વા પ્રતીયતે |
रात्र्यागमेऽवशः, पार्थ प्रभवत्यहरागमे । ८:२० परस्तस्मात्तु भावोऽन्योऽव्यक्तोऽव्यक्तात्सनातनः ।
यः स सर्वेषु भूतेषु नश्यत्सु न विनश्यति ।। ८:२.१. अव्यक्तोऽक्षर इत्युक्तस्तमाहुः परमां गतिम् ।
यं प्राप्य न निवर्तन्ते तद्धाम परमं मम ।। ૮:૨૨ પુરુષઃ સ પર: પાર્થ અવસ્થા નખ્યત્ત્વનચયા !
यस्यान्तःस्थानि भूतानि येन सर्वमिदं ततम् ॥ ૮:૧૮ વ્ય$= જે વ્યક્ત–દષ્ટિગોચર–થતું નથી તે, સ્વતંત્ર (પ્રધાન). અચેતન કારણ; જેમ કે સાંખ્ય
વિચારોમાં પ્રકૃતિ
વ્ય$િ=દેશ્ય, વ્યક્ત થયેલાં, મૂર્ત થયેલાં, રૂપધારી કે શરીરધારી પ્રાણીઓ, ભૂતો વગેરે ૮.૧૯ મૂતગ્રામ=પ્રાણીઓ કે ભૂતોનો સમૂહ; ઉત્પન્ન થયેલા પ્રાણીઓ અને પદાર્થો. ૮.૨૦ માવ=અસ્તિત્વ ધરાવતું તત્ત્વ, રૂપરહિત ભાવ-પદાર્થ, સંજ્ઞામાત્ર, ફક્ત અંત:કરણથી જ અનુભવગમ્ય ૮.૨૧ વ્ય$= સ્વતંત્ર ચેતન તત્ત્વ, અચેતન તત્ત્વથી ઊંચું.. ૮. ૨૨મનન્યા=ફ્રિનું વિશેષણ; “જે ચેતનની ભક્તિ હોય તે ચેતનથી અન્ય; બીજું, જુદું કોઈ નથી” તેવા
પ્રકારની ભક્તિ. વચ=જે (પુરુષ)ના. એન=જે (પુરુષ)થી. પુરુષઃચેતન તત્ત્વ, જે અવ્યક્ત અક્ષર ચેતન તત્ત્વ છે, તે તત=ફ્લાયેલું, વિસ્તરેલું. રૂઢું તાત્ત્વિક વિચારોમાં જગત્ માટે રૂઢ થયેલું દર્શક સર્વનામ : આ જગત); કારણ કે જગત દશ્ય છે, વ્યક્ત છે.
[“(બ્રહ્મનો) દિવસ ઊગતાં, અવ્યક્ત (પ્રધાન કે પ્રકૃતિ)માંથી બધી વ્યક્તિઓ ઉત્પન્ન થાય છે, (બ્રહ્માની) રાત્રી થતાં (તે વ્યક્તિઓ) ત્યાં જ; અવ્યક્ત નામે તત્ત્વમાં લય પામે છે (૧૮). હે અર્જુન, તે જ આ ભૂતોનો સમૂહ (=વ્યક્તિઓ) (ઉત્પન્ન) થઈ થઈને (બ્રહ્મની) રાત્રી થતાં અવશ (પરતંત્ર), (અવ્યક્તમાં) લય પામે છે. અને (બ્રહ્માનો) દિવસ ઊગતાં ઉત્પન્ન થાય છે (૧૯). તે અવ્યક્તથી (પ્રધાન, પ્રકૃતિથી) ઊંચો અને બીજો જુદો) ભાવ જે સનાતન અક્ષર (ચેતન
