________________
આયુર્વેદમાં ધાન્ય
બાપાલાલ વૈદ્ય
શાલિ, મહાશાલિ અને કલમ ચરકસ હિતામાં શાલિની ઘણી જાતો આપેલી છે તે આપણે જોઈ ગયા છીએ અને તે પ્રમાણે પાછલા બધા જ ગ્રન્થકારોએ એનું અનુકરણ કર્યું છે પરંતુ ચરકને જે ક્રમ છે તે બદલી નાખ્યા છે ચરક જોઈએ
रक्तव्यालिमहाशालि कलम शकुनाचत । तृणको दीर्घकाच गौर पाण्डकलाहलौ ॥ ८॥ सुगन्धको लोहपाल सारिवाख्यः प्रमोदक । पतास्तपमीयश्च ये चान्ये शालय शुभा ॥१॥ रक्तशालि परस्तेषां तृष्णानसिमलापहः ।
महांस्तस्यानु कलम: तस्याप्यनु तत परे ॥ ११ ॥ અર્થાત રક્તશાલિ સૌ જાતોમાં ઉત્તમ છે એ પછી બીજે નબરે આવે છે મહાષિ, તે પછી આવે છે કલમ એ પછી બીજી બધી જાતો છે અર્થાત ચસ્કે રક્તવારિ-મહાપતિ -મને ક્રમ ગુણદૃષ્ટિએ આપે છે અષ્ટાંગસંગ્રહમાં વાડ્મટ નીચે મ દવે છે વાડ્મટ એમ તો ચરકના અનુયાયી છે છતાં ય આ કેમ એ ફેરવે છે
रको महान् स कलमा तूर्णक शकुमाइत ।
सारामुखो दीर्घशको रोध्राक. सुगन्धिक ॥ ટીકાક્ષર અરુણદત્ત આ ક્ષેની વ્યાખ્યા આ પ્રમાણે કરે છે –
"तत्र रक्तशाली-महाशाली सुप्रपितो एष । कलमो मगधादिषु प्रसिधः । स एष माया પતિ રમી”
' અર્થાત આ બગાલી ટીકાકાર રક્તશાલી અને મહાશાલી બન્નેને ભિન્ન માને છે અને તે બને સુપ્રસિદ્ધ છે એમ કહે છે જ્યમ તે મગધ દેશમાં જ પ્રસિદ્ધ છે અર્થાત « જ થાય છે આ કામ જાત જ કમીરમાં મહાતલ તરીકે ઓળખાય છે. માનવામાં વાટ ચરના પાઠને જ અનુસરી કહે છે “
મનુ પામ ૩ જાબ, Rા મહી ટીકામાં અરૂણહત્ત કહે છે “જaષા પછાત મા શનિ ૫ માનવા પાન ૧ શરિ-મિત્તિક શF (૧) હેમન્ત તુમાં થતી ડાંગની જત એ લિ બધી
જાતની ડાંગરનાં નામો નકકી કરવાં એ કામ મુક્તિ છે, મરણ તરીકે કરે બિન બિન નામે હોય છે એટલે જ્યા ડાંગર થતી હોય ત્યાંના લોકોને પૂછીને જ નામે તેમજ ગુણે જાણી લેવા જરૂરી છે એવી ચેખવટ ચરકના ટીકર ચક્રપાથિ દત્ત કહે છે.
