________________
૧૦૬
જિનતત્ત્વ
આમ લક્ષણોની દૃષ્ટિએ, તીર્થકરોના શરીર સર્વશ્રેષ્ઠ મનાય છે. શુભ કર્મના ઉદયથી તેવાં લક્ષણો સાંપડે છે.
बत्तीसा अट्ठसयं, अट्ठ सहस्सं व बहुतराई च।
देहेसु देहीणं लक्खणाणी सुभकम्म जणिताणि ।। આ બધાં દેહનાં બાહ્ય લક્ષણો છે. સ્વભાવ કે પ્રકૃતિનાં લક્ષણો તે અત્યંતર લક્ષણો છે. એના વૈવિધ્યનો તો પાર નથી.
दुविहा य लक्खणा खलु, अभंतर-बाहिरा उ देहीणं ।
बाहिया सुर वगाइ, अंतो सन्भाव सत्ताई।। બાહ્ય લક્ષણોના અંગભૂત અને અંગબાહ્ય એવા બે પ્રકાર છે. શરીરમાં રહેલા અને સામાન્ય રીતે કાઢી ન શકાય એવાં (સિવાય કે ઓપરેશનથી) લક્ષણો તે અંગભૂત અને વસ્ત્ર, આભૂષણ વગેરે દ્વારા ઓળખાતાં લક્ષણો તે અંગબાહ્ય કહેવાય છે. લશ્કરના સૈનિકો, સાધુ-સંન્યાસીઓ, હોસ્પિટલના ડૉક્ટર-નર્સ, વગેરે પોતાના ગણવેશના લક્ષણથી ઓળખાઈ આવે છે. પણ તે કાઢી કે બદલી શકાય એવાં લક્ષણો છે. મૂછ, દાઢી, નખ, માથાના વાળ વગેરે અંગભૂત લક્ષણોમાં પણ ફેરફાર કરી શકાય છે.
તીર્થંકરનું સર્વશ્રેષ્ઠ અંગભૂત લક્ષણ અને અર્થ, ભાવ તથા જીવનની દૃષ્ટિએ સર્વથા અનુરૂપ એવું કોઈ એક લક્ષણ તે લાંછન' તરીકે ઓળખાય છે. બધાં જ લક્ષણોને “લાંછન' તરીકે ન ઓળખાવી શકાય. આમ, “લાંછન” એ લક્ષણ છે, પણ કોઈ પણ વિશિષ્ટ લક્ષણ “લાંછન' હોય કે ન પણ હોય.
તીર્થકરોનાં આ લાંછન આવ્યાં ક્યાંથી? કોણે નક્કી કર્યા ? પ્રાચીન ગ્રંથો વાંચતાં એમ માલૂમ પડે છે કે દરેક તીર્થંકરની પોતાની જાંઘ ઉપર કે શરીરના જમણા અંગ ઉપર) આવું એક લાંછન – ચિનાકૃતિ જન્મથી હોય છે. “અભિધાન ચિતામણિની સ્વોપજ્ઞ ટીકામાં શ્રી હેમચન્દ્રાચાર્ય લખે છે :
एते खलु दक्षिणाङ्ग विनिवेशिनो लांच्छनभेदा इति। આમ હેમચન્દ્રાચાર્યના જણાવ્યા પ્રમાણે તીર્થકરોનાં લાંછન એમના શરીરના જમણા ભાગમાં હોય છે.
આવશ્યક નિર્યુક્તિ' (ગાથા ૧૦૮૦)માં કહ્યું છે કે ઋષભદેવ ભગવાનની બંને જાંધ ઉપર બળદનું લાંછન હતું. માટે તેઓ ઋષભજિન તરીકે
Jain Education International
For Private & Personal Use Only
www.jainelibrary.org
