________________
संस्थानाये
अनुप्रेताओं
पृष्ठ
.
-४८२]
१२. धर्मानुप्रेक्षा
येन स तयोकः । तथा हि आर्तरौद्रपरिया गलक्षणमाज्ञापायविपाकसंस्था नविचया संज्ञा चतुर्भेदभिन्नं तारतम्यवृद्धिक्रमेणासंयतसम्यादृष्टिदेशविश्लप्रमत्तसंयताप्रमत्तसंयताभिधान चतुर्गुणस्थानवर्ति जीवसंभवं मुख्यवृत्त्या पुण्यबन्धकारणमपि परंपरा मुक्तिकारणं चेति । तयथा । स्त्रयं मन्दबुद्धित्वेऽपि विशिष्टोपाध्यायाभावेऽपि शुद्धजीवाजीवास्वतबन्धसंबरनिर्जरामोक्षपुण्यपापद्वय सहितनवपदार्थाना सप्ततत्त्वानां जीवादिदव्याणां षण्णां द्रव्यपर्याय मुगयुक्तानाम् उत्पादन्ययधन्यसहिताना सूक्ष्मत्वे सति सूक्ष्मं जिनोदितं वाक्यं हेतुभिनंद हन्यते | आज्ञासिद्धं तु तद्राद्यं नान्यथा वादिनां जिनाः ॥' इति श्लोक कथितक्रमेण पदार्थानां निश्चयकरणमाज्ञाविचयवर्मध्यानं भभ्यते १ तथैव भेदाभेदरमत्रयभावनानास्माकं परेषां वा कर्मणामपायो विनाशो भविष्यतीति चिन्तनमपायविचयध्यानं ज्ञातव्यम् २ शुद्धनिश्वयेन शुभाशुभकर्मविपाक्ररहितोऽव्ययं जीवः पश्वादनादिकर्मबन्धवशेन पापस्योदयेन नारकादिदुः खविपाकफलमनुभवति । पुण्योदयेन देवादिसुखविधा कफलमनुभवति । इति विचारणं विपाकविचयं विशेयम् ३। पूर्वको कान प्रेक्षा चिन्तनं संस्थानविचयमिति ४ । चतुर्विधधर्मध्यानं भवति । तथा दशविधं धर्मध्यानं भवति । "अपायोपायजीवाज्ञाविपाका जीव हेतवः । विरागमसंधानान्येतेभ्यो विचयं भयेन ॥ सदृयामत्तान्ता ध्यायन्ति शुभदषया । धर्मं विशुद्धिरूपं यद्वागद्वेषादिशान्तये ॥।” स्वसंवेद्यमाध्यात्मिकं धर्मध्यानं दशप्रकारम् । एतद्दशविधमपि दृष्टश्रुतानुभूतेहपरलोकभोगाकाक्षादोपवर्जनपरस्परस्य मन्दतरकषायानुरञ्जितस्य भच्यवर पुण्डरीकस्य भवति । एकान्तनिरञ्जनस्थाने पल्यङ्कासनस्य वा वामहस्ततलस्योपाने दक्षिणहस्ततलस्थापितस्य नासिकाप्रस्थापितलोचनस्य प्रेमः शुभध्यानं स्यात् । अपायचिचयं नाम अनादिसंसारे यथेष्टचारिणो जीवस्य मनोवाक्कायप्रवृत्तिविशेषोपार्जितपापानां परिवर्जनं तत्कथं नाम मे स्यादिति । अथवा मिथ्यादर्शनज्ञानचारित्रेभ्यः स्वजीवस्य अन्येषां व। कथम् अपायः विनाशः स्यादिति संकल्पः चिन्ता प्रबन्धः प्रथमं धर्म्यम् | १ | उपायविचर्य प्रशस्तमनोवाक्काय प्रवृति विशेषोऽवश्यः कथं मे स्यादिति संहोऽध्यवसानं वा, दर्शन मोहोदया भिन्तादिकरणत्रशाजीवाः सम्यग्दर्शनादिभ्यः परासुखा इति चिन्तनम् उपायविघयं द्वितीयं धर्म्यम् २ | जीवविचयं जीव उपयोगलक्षणो द्रव्यार्थादनाद्यनन्तो असंख्येय प्रदेशः स्वकृतशुभाशुभकर्मफलोपभोगी गुणवान, आत्मोपालदेहमात्रः प्रदेशसंहरणविसर्पणधर्मा सूक्ष्मः अव्याघातः ऊर्ध्वगतिस्वभाव
1
३६७
4
'जिन भगवानके द्वारा कहा हुआ तस्य बहुत सूक्ष्म है, युक्तियोंसे उसका खण्डन नहीं किया जा सकता । उसे जिन भगवान की आज्ञा समझकर ग्रहण करना चाहिये, क्यों कि जिन भगवान मिथ्यावादी नहीं होते।' इस उक्ति के अनुसार श्रद्धान करना आज्ञाविचय धर्मध्यान है । रत्नत्रयकी भावना के बलसे हमारे तथा दूसरोंके कर्मों का विनाश होता है ऐसा विचारना अपायविचय धर्मध्यान हैं । अनादिकाल से यह जीव शुभाशुभ कर्मबन्धमेंसे पापकर्मका उदय होनेपर नरकादि गतिके दुःखोंको भोगता है और पुण्यकर्मका उदय होनेपर देवादि गतिके सुखोंको भोगता है, ऐसा विचार करना विपाक विचय धर्मध्यान है । पहले लोकानुप्रेक्षा में कहे गये लोकके स्वरूपका विचार करना संस्थानविचय धर्मध्यान है । इस प्रकार धर्मध्यानके चार भेद हैं। सम्यग्दृष्टिसे लेकर अप्रमत्तसंयत गुणस्थानवर्ती जीव राग द्वेषकी शान्तिके लिये शुभ भावोंसे इन धर्मध्यानोंको ध्याते हैं । इस लोक और परलोक सम्बन्धी भोगोंकी चाह को सदोष जानकर भन्दकषायी भव्य जीव निर्जन एकान्त स्थान में पत्येकासन लगाये और अपनी गोद में बाईं हथेली के ऊपर दाहिनी हथेलीको रखकर तथा दोनों नेत्रोंको नासिकाके अग्रभागमें स्थापित करके शुभध्यान करे | धर्मध्यानके दस भेद भी कहे हैं जो इस प्रकार हैं। इस अनादि संसार में स्वच्छन्द विचरण करनेवाले जीवके मन वचन और कायकी प्रवृत्तिविशेषसे संचित पापोंकी शुद्धि कैसे हो ऐसा विचारना अपायविचय धर्मध्यान है । अथवा मिथ्यादर्शन, मिथ्याज्ञान और मिथ्याचारित्र में फँसे हुए जीवोंका कैसे उद्धार हो ऐसा विचार करते रहना अपायविचय धर्मध्यान है । मेरे मन वचन और कायकी शुभ प्रवृत्ति कैसे हो ऐसा विचार करना अथवा दर्शनमोहनीयके उदयके कारण