________________ Pancastikaya-samgraha काल के द्रव्यपना है, कायपना नहीं है - The time (kala) is a substance (dravya) but without the attribute of 'body' (kaya) - एदे कालागासा धम्माधम्मा य पुग्गला जीवा / लब्भंति दव्वसण्णं कालस्स दु णत्थि कायत्तं // 102 // एते कालाकाशे धर्माधर्मौ च पुद्गला जीवाः / लभते द्रव्यसंज्ञां कालस्य तु नास्ति कायत्वम् // 102 // अन्वयार्थ - [ एते ] यह [ कालाकाशे] काल, आकाश [ धर्माधर्मों ] धर्म, अधर्म [ पुद्गलाः ] पुद्गल [च] और [ जीवाः] जीव (सब) [ द्रव्यसंज्ञां लभंते ] 'द्रव्य' संज्ञा को प्राप्त करते हैं, [ कालस्य तु] परन्तु काल को [कायत्वम् ] कायपना [न अस्ति] नहीं है। These - the time (kala), the space (akasa), the mediumof-motion (dharma), the medium-of-rest (adharma), the matter (pudgala), and the souls (jiva) - are designated as substance (dravya), but the substance of time (kala) does not have the attributes of 'body' (kaya). EXPLANATORY NOTE The time (kala) is a substance (dravya) because it has the characteristic attributes of a substance. Substance has been defined in two ways. Existence is with origination (utpada), destruction (uyaya) and permanence (dhrauvya). And, that which has qualities (guna) and modes (paryaya) is a substance (dravya). Both these definitions apply to the time (kala). It is explained as follows. The time (kala) exhibits permanence (dhrauvya) based on its internal cause - svanimittaka - because it persists in own nature (svabhava). Origination (utpada) and 196
