Prachin Bharat Varsh Part 01

SR No.: 032483
Original Sutra Author: N/A
Author: Tribhuvandas Laherchand Shah
Publisher: Shashikant and Co
Publication Year: 1935
Total Pages: 524
Language: Gujarati
Classification: Book_Gujarati
File Size: 16 MB

Page 249

સત્તાધીશ
[ પ્રાચીન
સંશયેના ઉકેલને ઘટસ્ફોટ થવા વકી છે.
વિદિશાનગરીનાં ચાર નામે આપણને અત્યારસુધી પ્રાપ્ત થયાં કહેવાશે (૧) વિદિશા (૨) બેસનગર (૩) સંચી અથવા સાંચી અને (૪) ભિલ્લા-આ ચારે સંબંધી થોડીક સમજુતી આપીશું.
( ૧ ) વિદિશા–પૃ. ૧૮૦ ના ટીપણ ( ૮ ) માં જણાવ્યું છે કે, કોઈ સ્વતંત્ર નગરીનું તેવું નામ જ નહોતું, પણ પાટનગરમાંજ દિશા-વિનાના એટલે જેને ભૂગોળમાં ખૂણો કહે છે તેવા સ્થાન ઉપર તે ભાગ આવેલ હોવાથી તેને વિદિશા એવું નામ દેવાયું હતું. એટલે ખરી રીતે તે મુખ્ય નગરનો એક ભાગજ તે હતું અને તેથી આપણે તેને તે રાજનગરના એક પરા તરીકે ઓળખીશું.
(૨) બેસનગર–આ નામ બૌદ્ધગ્રંથ સિવાય કોઈ અન્ય પુસ્તકમાં મળી આવતું નથી. પણ માનવાને કારણે મળે છે કે તે નગર, બેસ નામની નદી ઉપર આવેલું હોવાથી, તેનું નામ તેમણે બેસનગર તરીકે જાહેર કર્યું હશે. ખરા નામને સ્થાને આવું નામ ઉભું કરવાની તેમને શું જરૂર પડી હશે, તે આપણે કહી શક્તા નથી; પણ જેમ બેન્ના નદીના તટ ઉપર આવેલ નગરને
(૧૦૮ ) આ બે પ્રસંગો નીચે પ્રમાણે છે: વારંવાર-અરે કહો કે દરરોજ જૈન શ્રાવકોના મુખેથી બાલવામાં આવે છે કે
(અ) જગચિંતામણિ નામક એક સૂત્ર છે. તે દરરોજ સવારે પ્રતિક્રમણમાં શ્રાવક તથા સાધુને મુખપાઠે બેસવું પડે છે તેમાં એક ગાથા આ પ્રમાણે છે
જય સામી, જયક સામી, રિસહસત્તેજી, ઉર્જિત પહુનેમિજિર્ણ ચ, જયેહ વીર સચ્ચ
ઉરિ મંડણ. આમાં જે સફર છે તે સભ્યપુરિસત્યપુરિ
બેન્નાતટ કહેવામાં આવ્યું છે તેમ આને બેસનગર તરીકે લેખાવ્યું હોય. (જુઓ ટી. નં. ૧૧૨)
( ૩ ) સંચી અથવા સાંચી-ઈગ્રેજીમાં તેને Sanchi લખાય છે. એટલે તેને ગુજરાતીમાં વાંચતા, સંચી અથવા સાંચી બને તરીકે વાંચી શકાય. મતલબ કે તે બનને શબ્દો એકજ સ્થાનનાં નામના છે.
આ નામ જૈન ગ્રંથમાં પણ નજરે પડે છે. તેમાં તેને સચ્ચપુરી કહી છે. પછી વર્તમાન કાળને સંચી શબ્દ, તે આ સચપુરીને અપભ્રંશ થયો હોય કે સ્વતંત્ર રીતેજ યોજાયો હોય કે પછી તે બને સ્થાન–સચીપુરી અને સંચી–પણ ભિન્ન ભિન્ન હોય તે એક જુદી જ વાત છે. પણ આ પરિ- છેદમાં આગળ ઉપર “ સંચી નગરીના ઇતિહાસ ઉપર વિશેષ પ્રકાશ ” નામક પારિગ્રાફમાં વર્ણવેલ હકીકત ઉપરથી સાબિત કરીશું કે તે બન્ને એકજ નગર છે અને તેની સાથે જૈન ધર્મના એક તીર્થનું મહાત્મ્ય ગુંથાયેલું છે.
ઉપર કહ્યું કે, જૈન ગ્રંથમાં તેનું નામ આવે છે. તેવા તે અનેક પ્રસંગો હશે, પણ
બે૧૦૮મુખ્યપણે હોઈ તે જણાવીશું. તે બેમાં - જે વિશેષ પ્રાચીન મનાય છે તેમાં સચ્ચીપુરી
સમજવાની છે. અને તેમાં એમ જણાવ્યું છે કે શત્રુંજય ઉપર શ્રી કષભદેવ, ઉજજયંત (ગિરનાર) ઉપર શ્રી નેમિનાથ, અને સત્યપુરીમાં શ્રી વીર (શ્રી મહાવીર ) જયવંતા વતે. આ સૂત્રને રચનાકાળ ઈ. સ. પૂર્વના સમયનો છે તેથી તેને પ્રાચીન કહેવાય.
જ્યારે (બ) બીજા સૂત્રની રચનાને સમય ઇ. સ. સોળમી સદીને છે. મોગલ સમ્રાટ અકબરના સમયે, કવિ સમયસુંદર કરીને, જૈન શ્રમણ થઈ ગયા છે. તેમણે આ. સ્તવન રમ્યું છે. તેમાંનું એક ચરણ આ છે. તેમાં લખ્યું છે કે “ પૂર્વદિશિ પાવાપુરી, બધે ભરી રે, ભક્તિ ગયા મહાવીર, તીરથ તે નમું ૨. ” (અથ