Page Text
________________
૧૩૮
સત્તાધીશ
[ પ્રાચીન
રહેલાં હતાં, પણ તે સર્વે ઉપર મગધની સાર્વ ભૌમ સત્તા, પ્રબળપણે અમલ ચલાવી રહી હતી તેમજ તેઓનું પૃથક પૃથક વર્ચસ્વ ઇતિહાસની નજરે કિંચિત્ પણ નજરે પડતું નથી, એટલે તેને વિષે કાંઈ લખવા જેવું રહેતું નથી. (૧૦) કુશસ્થળ,૧૭ મહાકેશળ, અંગ. કુશસ્થળને અર્થ વ્યુત્પત્તિ પ્રમાણે કરીએ
તે જે સ્થાનમાં કુશ તે દરેકના અર્થ નામનું ઘાસ ઘણા મેટા
પ્રમાણમાં મળી આવતું હતું તેવા પ્રદેશવાળું સ્થાન તે કુશસ્થળ, અને તેનાથીજ વિપરીત અર્થવાળું સ્થાન તે વિદર્ભ એટલે કે, વિ=વિનાનું અને દર્ભ દર્ભ જાતિનું ઘાસ. મતલબ કે, કુશસ્થળ અને વિદર્ભ તે બન્નેના નામ પ્રમાણે જે ગુણ જુઓ તે, એક બીજાથી તદ્દન સામસામી દિશામાં મૂકીએ તેવાંજ૧૧૮ હતાં. છતાં રાજકીય સત્તાની દૃષ્ટિએ તે બંને પ્રદેશને વિસ્તાર એકજ સત્તાના અમલમાં પણ આવી જ અને કેઈ કોઈ કાળે બન્ને પ્રદેશ ઉપર ભિન્ન ભિન્ન રાજ્યકર્તાઓ પણ આવી જતા. આ નામ એકદમ
અતિ પ્રાચીન સમયમાં વપરાશમાં હતાં, પણ જે વખતની આપણે વાત કરી રહ્યા છીએ તે સમયે તે કોઈ કોઈ સ્થાને વધારે જાણીતું નામ
મહાકેશલ વપરાતું હતું, જ્યારે જૈન ગ્રંથોમાં તેને અંગદેશનું નામ અપાયેલું દેખાય છે.
મહાકેશલનો શબ્દાર્થ, મહા=મોટું અને કેશલ-કેશળ દેશ; જયારે આ પ્રદેશને મહાકેશલનું નામ આપવામાં આવ્યું છે ત્યારે એમ સાબિત થાય છે કે, આ પ્રદેશના વિસ્તાર કરતાં બીજે કોઈક નાના પ્રદેશવાળો મુલક હોવો જોઈએ તેમજ તેનું નામ પણ કેશલજ પાડવામાં આવ્યું હોય. આ કેશલ દેશ ઉત્તર હિંદમાં આવેલ હતું કે જેનું કાંઈક ચિત્ર આપણે પૃ. ૭૫ થી ૯૩ સુધી દોરી બતાવ્યું પણ છે. એટલે એક બીજાના સ્થાનની દિશાની અપેક્ષાએ કોશલ દેશને ઉત્તરકશળ અને મહાકેશળને દક્ષિણકેશળ પણ કહી શકાય; જ્યારે વિસ્તારની દષ્ટિએ, ઉત્તરકેશળને કેશળ દેશના સાદા નામથી અને દક્ષિણકેશળને મહાકેશળના નામથી પણ ઓળખાવી શકાય.
અંગ દેશનો શું અર્થ થતો હશે તે મારા જાણવામાં આવ્યું નથી.
જેમ જુદા જુદા કાળે તેની સીમા જુદી પડતી હતી તેમ, તેના રાજગાદીના સ્થળ પણ જુદાં જુદાં ગણવામાં આવતાં હતાં. ઈ. સ. પૂ. ની છઠ્ઠી સદીમાં તેની રાજધાનીનું સ્થળ ચંપાનગરી કરીને હતું ૧૯ હાલમાં જેને મધ્ય
( ૧૧૭) વિશેષ માટે જુઓ તે દરેકના અર્થ ૫. ૬૪. ટી. ૫-૫ર ૫. ૬૩ ટી. ૪૧,૫.૫૨ ટી. ર૬-૨૭.
( ૧૧૮ ) કે, પ્રા. ભૂ. માં જણાવે છે કે, વરાડ અથવા વિદર્ભને બુદ્ધના સમયે દક્ષિણકેશલ કહેવામાં આવતો હતો.
વિ=વિના અને દર્ભ=એક જાતનું ઘાસ. એટલે વિદર્ભને અર્થ ઘાસ વિનાને પ્રદેશ.
અને કુશઃ એક જાતનું ઘાસ+સ્થળ સ્થાન, કુશસ્થળ જ્યાં ઘાસ ઉગેલું છે તે પ્રદેશ. ( સરખા ઉપર પૂ. ૫૦ટી. ૯).
આ પ્રમાણે વિદર્ભ અને કુશસ્થળના વ્યુત્પત્યર્થ વચ્ચેજ, જ્યાં તદ્દન વિરોધ આવે છે ત્યાં, અને શબ્દો
એકજ સ્થાનનાં નામ શી રીતે હોઈ શકે ? એટલે વાસ્તવિક હજુ એમ કહી શકાય કે મહાકેશળના બે ભાગ હતા. એકમાં ઘાસ બિલકુલ ઉગતું ન હોવાથી તેને (પશ્ચિમના ભાગને ) વિદર્ભ કહેતા અને બીજા ભાગમાં ઘણુંજ ઘાસ ઉગતું તેથી તેનેજ (પૂર્વ ભાગને ) કુશસ્થળ કહેતા.
( ૧૧૯ ) આનું સ્થાન મધ્ય પ્રાંતમાં જબલપુર જીલ્લે રૂપનાથને ખડક લેખ જ્યાં ઉભે છે તે
| SR No. | 032483 |
| Book Title | Prachin Bharat Varsh Part 01 |
| Original Sutra Author | N/A |
| Author | Tribhuvandas Laherchand Shah |
| Publisher | Shashikant and Co |
| Publication Year | 1935 |
| Total Pages | 524 |
| Language | Gujarati |
| Classification | Book_Gujarati |
| File Size | 16 MB |