________________
૧૯૧
બારમા શ્રી વાસુપૂજ્ય પરમાત્માનું સ્તવન જ જરૂર નથી. નામ – સ્થાપના અને દ્રવ્ય ઇત્યાદિ જે ભાવો છે તે પણ વસ્તુના કથંચિત્ પર્યાયો છે. | ૧ |
કોઈ પણ વિવક્ષિત એક વસ્તુમાં પણ આ ચાર નિપા અવશ્ય હોય છે. જેમ કે ઘટ નામના પદાર્થનું “ઘટ” આ પ્રમાણે બે અક્ષરનું જે નામ છે. તે નામનિક્ષેપ. તે ઘટમાં ઘટાકારતા છે તે સ્થાપના નિક્ષેપ, ઘટમાં વપરાયેલી જે માટી દ્રવ્ય છે તે દ્રવ્ય નિક્ષેપ અને પાણી ભરાય એવું જે વ્યવસ્થિત આધારરૂપે બનાવાયું છે. તે ભાવનિક્ષેપ છે આમ પરસ્પર સાપેક્ષપણે આ ચારે નિક્ષેપા એક વસ્તુમાં પણ હોય છે. પાલીતાણામાં રહેલી શ્રી ઋષભદેવપ્રભુની પ્રતિમાનું “ઋષભદેવ” એવું જે નામ છે તે નામનિક્ષેપ છે. તેમાં પ્રભુજીનો જે આકાર કોતરવામાં (બનાવવામાં) આવ્યો છે તે સ્થાપનાનિક્ષેપ છે. તેમાં વપરાયેલ પાષાણ આદિ જે પદાર્થ છે તે દ્રવ્યનિક્ષેપ છે અને તેમાં કરાયેલી અંજનશલાકા આદિ વિધિ દ્વારા પ્રાણપ્રતિષ્ઠા તે ભાવનિક્ષેપ જાણવો.
આ રીતે એક જ વસ્તુમાં પણ ચારે નિક્ષેપા હોય છે. આ નામાદિ ચારે નિક્ષેપાને સાપેક્ષપણે સમજીએ અને સાપેક્ષપણે સ્વીકારીએ તો સમ્યગ્દર્શન કહેવાય છે, પરંતુ એકાન્ત સ્વીકારીને બીજા નિક્ષેપાઓ નો જો નિષેધ જ કરાય તો નયાભાસ અથવા દુર્નય કહેવાય છે, તેને મિથ્યાદષ્ટિ કહેવાય છે. આ પ્રમાણે એકાન્ત પોતપોતાની વાતના આગ્રહી થયા છતા નયો વિવાદ સર્જે છે. તેથી સમ્યજ્ઞાન થતું નથી, પરંતુ કલેશની જ વૃદ્ધિ થાય છે. વિશેષાવશ્યકભાષ્યમાં જ કહ્યું છે કે
પર્વ વિવયંતિ નયા, મિચ્છમિનિવેગો પર પૂરો . આ પ્રમાણે મિથ્યા આગ્રહના કારણે નયો પરસ્પર વિવાદ કરે છે.
શ્રી વિશેષાવશ્યક ભાષ્યમાં જ કહ્યું છે કે –
