________________
કાળને આશ્રયીને તેની પરીક્ષા કરવી. આટલી માત્રા સુધી તે રેચક પૂરક સ્થિર રહે છે. એનો ખ્યાલ એ પરીક્ષાથી આવે છે. હાથને જાનુ(ઢીંચણ) ઉપરથી ચારે તરફ ફેરવીને એક ચપટી વગાડવામાં જેટલો સમય જાય છે, તે સમયને એક માત્રા કહેવાય છે. આવી છત્રીસ મારા સુધી વધતો પ્રાણાયામ સ્થિર થાય ત્યારે તેને દીર્ઘસૂક્ષ્મ કહેવાય છે. આ રીતે દેશ અને કાળને આશ્રયીને પ્રાણાયામની પરીક્ષા ક્ય પછી સખ્યાને આશ્રયીને તેની પરીક્ષા કરવામાં આવે છે. અમુક પ્રમાણ પાસ-પ્રશ્વાસથી પ્રથમ ઉદ્યાત થયો. આટલા શ્વાસ-પ્રશ્વાસથી બીજો ઉઘાત થયો.. ઈત્યાદિ રીતે સંખ્યાને આશ્રયીને પ્રાણાયામની પરીક્ષા કરાય છે. ઊર્ધ્વગમન કરતો પ્રાણ જ્યારે નીચે સ્થિર થાય ત્યારે તેને ઉદ્દાત કહેવાય છે. બાર માત્રા કાળ પર્વતની એ અવસ્થાને પ્રથમ ઉદ્દાત કહેવાય છે. ચોવીશ માત્રા કાળ પર્વતની એ અવસ્થાને બીજો ઉઘાત કહેવાય છે અને ત્રીજો ઉઘાત; છત્રીશ માત્રા કાળની એ અવસ્થાથી થાય છે.
આ પ્રમાણે દેશ કાળ અને સખ્યાથી પરીક્ષા કરાયેલ અને અભ્યાસથી પરિવર્તિત થયેલો જે પ્રાણાયામ છે, તેને દીર્ઘસૂક્ષ્મ પ્રાણાયામ કહેવાય છે. જેમ પજેલો રૂનો ઢગલો પસરીને લાંબો અને સૂક્ષ્મ થઈ જાય છે. તેમ જ અહીં પણ દેશ કાળ અને સંખ્યાદિથી પરીક્ષિત અને પરિવદ્ધિત પ્રાણાયામ દીર્ધ-સૂક્ષ્મ થાય છે. આ વિષયનું નિરૂપણ યોગસૂત્ર(૨-૫૦)માં કર્યું છે, જેનો અર્થ ઉપર જણાવ્યો છે. આ શ્લોકમાં ઉપર જણાવ્યા મુજબ પ્રાણાયામ ત્રણ પ્રકારનો છે. સામાન્ય રીતે મિક ભૂમિકાની અપેક્ષાએ એ નિરૂપણ છે. પરંતુ યોગીની વિશેષ યોગ્યતાએ તપેલા
