________________
મરણસમાધિ: એક અધ્યયન
નંદીસૂત્રના ૪૪મા સૂત્રની વૃત્તિ (પત્ર ૨૦૮ અ) માં પ્રકીર્ણકના લક્ષણ બતાવતાં આચાર્ય મલયગિરિએ કહ્યું છે કે -
૧) તીર્થકર ભગવાને ઉપદેશેલાં શ્રતને અનુસરીને શ્રમણો જે શ્રુત રચે તે પ્રકીર્ણક કહેવાય.
૨) શ્રતને અનુસરીને પોતાના વચનકૌશલ્યથી ધર્મદેશનાદિના પ્રસંગે ગ્રંથપદ્ધતિરૂપે જે કહે તે પ્રકીર્ણક. ( ૩) ઔપપાતિકી, વૈનાયિકી, કર્મજા, પારિણામિકી બુદ્ધિને ધારણ કરનારા શ્રી તીર્થંકરદેવોના શિષ્યો જે બનાવે છે અથવા ઉત્તમ સૂત્રોને બનાવવાની શક્તિને ધારણ કરનારા મુનિઓએ કે પ્રત્યેક બુદ્ધ રચેલી રચનાને પ્રકીર્ણક કહેવાય.
ઉપાસકાધ્યયનમાં આચાર્ય સોમદેવસૂરિ પ્રકીર્ણકની વ્યાખ્યા આપતાં કહે
છે:
विप्रकीर्णार्थ वाक्यानामुक्तिरुक्तं प्रकीर्णकं ।
उक्तानुक्तामृतस्यन्दबिन्दुस्वादन-कोविदः ॥ અર્થાત્ ઉક્તતથા અનુક્તબધા વિષયરૂપી અમૃતમાંથી ટપકતીવાળી બુંદોના સ્વાદ લેવામાં ચતુર પંડિતજનોએ ફૂટકળ વાતોના કથનને પ્રકીર્ણક કહ્યું છે.
પ્રજ્ઞાપના સૂત્રમાં કર્તા શ્યામાચાર્ય બે પ્રકારના દર્શનાર્યનું વર્ણન કરે છેસરાગદર્શનાર્ય, વીતરાગદર્શનાર્ય. સરાગદર્શનાર્યના દસ પ્રકાર છે-૧) નિસર્ગથી ૨) ઉપદેશથી ૩) આજ્ઞારુચિથી ૪) સૂત્રથી પ) બીરુચિથી ૬) અધિગમરુચિથી ૭) વિસ્તારુચિથી ૮) ક્રિયાની રુચિથી ૯) સંક્ષેપથી ૧૦) ધર્મરુચિથી.
૬.
इह यद भगवदर्हदुपदिष्टं श्रुतमनुसृत्य भगवतः श्रमणा विरचयन्ति तत्सर्वं प्रकीर्णकमुच्यते । अथवा श्रुतमनुसरन्तो यदात्मनो वचन कौशलेन धर्मदेशनादिषु ग्रन्थपद्धतिरूपतया भाषन्ते तदपि सर्व प्रकीर्णकम । - :
| (મિધારાનેન્દ્ર મ. ૧, પૃ. ૩) ઉપાસકાધ્યયન, કલ્પ-૪૬. ગાથા ૯૦૬. પ્રજ્ઞાપનાસૂત્ર સૂ. ૧૧૦. ગા. ૧૨૬. सो होइ अहिगमरुई सुयणाणं जस्स अत्थओ दिटुं । एक्कारस अंगाइं पइण्णगं दिट्ठिवाओ य॥
૭. ૮.
