________________
મરણસમાધિઃ એક અધ્યયન
132
સોમદેવસૂરિકૃત ઉપાસકાધ્યયન ૪૩ કલ્પોમાં વિભાજીત થયેલો મહત્ત્વનો ગ્રંથ છે. ૪પમા કલ્પમાં સમાધિમરણ માટે સમય પાક્યો છે તે કેવી રીતે ખબર પડે? તેના જવાબમાં કહ્યું કે© “જ્યારે શરીરની શક્તિ પ્રતિદિન ઘટવા લાગે, ખાધું પીધું છૂટી જાય, કોઈ ઉપાય કારગત નીવડે ત્યારે સ્વયં શરીર જમનુષ્યને બતાવે છે કે સમાધિમરણનો સમય આવ્યો છે.
ગોમ્મસાર અનુસાર દેહત્યાગ ત્રણ પ્રકારે થાય છે. ૧) ચુત - આયુષ્ય પૂર્ણ થયે સ્વતઃ શરીરનું છૂટવું. ૨) અવિત -વિષ-ભક્ષણ, રક્તક્ષય, શસ્ત્રઘાત, જલપ્રવેશથી થતું મરણ.
૩) ત્યક્ત - રોગાદિના કારણ તથા અનિવાર્ય પરિસ્થિતિના કારણે વિવેકસહિત શરીરનો ત્યાગ.
વિવેકસહિત શરીરનો ત્યાગ કરવો તે સમાધિમરણ. તેના ત્રણ પ્રકાર છે. ભક્તપ્રત્યાખ્યાન, ઈંગિની તથા પાદપોપગમન.
આપણે જોયું કે દિગંબર સંપ્રદાયના જૈનોએ પણ સમાધિમરણ વિશે ઘણું સાહિત્ય આપ્યું છે. અહીં પણ રાગ-દ્વેષરૂપી બાહ્ય અને કષાયોરૂપી અત્યંતર પરિગ્રહ છોડી, શોક, ભય, વિષાદવગેરેને છોડી ઉત્સાહપૂર્વક શાસ્ત્રવચનમાં મનને પરોવવાનો ઉપદેશ છે. ક્રમપૂર્વક આહારનો ત્યાગ કરી સંલેખના કરવી, પંચ પરમેષ્ઠિનો જાપ કરવો અને તે દ્વારા જ ઈચ્છિત મોક્ષફળને પામી શકાય છે એવું નિરૂપણ છે. શ્વેતાંબરો પણ મૂળભૂત સિદ્ધાંત તરીકે બાહ્યાભ્યતર પરિગ્રહ, આસક્તિ, મોહને જ પંડિતમરણ માટે અડચણરૂપ સમજે છે. જૈન ધર્મમાં સમાધિમરણની પરંપરા -
સમાધિમરણની ઘટનાઓનો ઉલ્લેખ પ્રાચીન જૈન ગ્રંથો ઉપરાંત અનેક અભિલેખ અથવા શિલાલેખમાં પણ છે. શિલાલેખકોઈ પણ તથ્યના ઐતિહાસિક પુરાવા માટે અદ્વિતીયછે.
સમાધિમરણની આ પ્રથા છઠ્ઠીથી અગિયારમી સદીમાં કર્ણાટકમાં હોવાનું પણ શોધી કાઢવામાં આવ્યું છે. કર્ણાટક યુનિવર્સિટીના ઈતિહાસ અને પુરાતત્વ
૮૦. ઉપાસકાધ્યયન-૪૫મો કલ્પ. ગાથા ૮૯૩.
