________________
अनधिकार चेष्टा : २१
પરથી જુદા જુદા સંપ્રદાયવાળા અને જુદી જુદી શક્તિ ધરાવનારા લેખકા કેવી રીતે ભિન્નભિન્ન આલેખન કરતા.
આપણે ઉપર જોયું તેમ, એક સર્વસામાન્ય કથાસાહિત્યના પ્રભવસ્થાનમાંથી ઉદ્ભવેલી સંપ્રદાય-ભેદની છાયાવાળી થાત્રિવેણી ભારતીય વાયના પટ પર તેા વહે જ છે, પણ એના પ્રચારની બાબતમાં ધ્યાન આપવા લાયક મહત્ત્વને ભેદ છે. બૌદ્ધ ભિક્ષુકાને ન નડતું જાતિ ધન કે ન નડતા વિહારના સખત પ્રતિઋધ તેથી તેએા ભારતની ભૂમિ ઓળંગી તે સમયમાં જાણીતી એવી સમગ્ર દુનિયાના ખૂણેખૂણે પહેાંચવા મથ્યા. સાથે પોતાનુ અણુમાલું કથાસાહિત્ય પણ લેતા ગયા. અને પરિણામે બૌદ્ધ કથાસાહિત્ય, ખાસ કરીને જાતકસાહિત્ય, અનેક ભાષાઓમાં અનુવાદિત થયું અને ભારત બહારની જનતાનું ધ્યાન તેણે યુદ્ધભૂમિ પ્રત્યે આકર્યું. વૈદિક અને પૌરાણિક કથાસાહિત્યને એવી તક મળવા સામે મુશ્કેલી હતી. વ્યાસા ને પોરાણિકા વાર્ટ્સર ને વાક્પટુ કાંઇ ઓછા નહિ, પ્રચાર– ઉત્સાહ પણ જેવા તેવા નહિ, પણ તેમને નડતું મુખ્યપણે જાતિનું ચેાકાબંધન. તેથી બૌદ્ધ કથાસાહિત્ય જેટલું પૌરાણિક કથાસાહિત્ય તે કાળમાં ભારત બહાર પ્રચાર ન પામ્યું એ ખરું; પણુ ભારતમાં તે એ દરેક રીતે ફૂલ્યું-ફાલ્યું અને ધરે ધરે આવકાર પામ્યું. એક તેા બ્રાહ્મણવ જ વિશાળ, ખીજું તે પુદ્ધિપ્રધાન અને માત્ર બુદ્ધિજીવી, ત્રીજી એ લાક અને શાસ્ત્રમાં ગુરુસ્થાને એટલે પૌરાણિક કથાએએ જનતામાં એવા સંસ્કાર સીંચ્યા, કે જે વૈદિક કૅ પારાણિક પર પરાના અનુયાયી ન હેાય તેના કાન ઉપર પણુ પૌરાણિક કથાઓના પડધા પડતા જ રહ્યા છે.
જૈન કથા-સાહિત્યના પ્રશ્ન સાવ નિરાળા છે. જો કે જૈન ભિક્ષુકાને યથેચ્છ વિહારમાં જાતિબંધનનું ઠામણુ નડે તેમ ન હતું, પણ તેમને જીવનચર્યાના ઉમ્ર નિયમે મુક્ત વિહારમાં આડે આવતા. તેથી ભારત બહાર જૈન કથા-સાહિત્યના પ્રચારના
3
