________________
૭૪
નયકર્ણિકા
કોઈ પ્રશ્ન કરશે કે સાતે નય ભિન્ન ભિન્ન અભિપ્રાયવાળા છે તો તે સાતે એક સાથે એક વસ્તુમાં વિવાદ વગર શી રીતે લાગુ પડી શકે? આના ઉત્તરમાં લૌકિક દૃષ્ટાંત લઈએ.
એક પુરુષ વ્યક્તિ છે. તે પુત્રની અપેક્ષાએ પિતા છે, પિતાની અપેક્ષાએ પુત્ર છે, પિતાના પિતાની અપેક્ષાએ પૌત્ર છે; મામાની અપેક્ષાએ ભાણેજ છે, ભાઈની અપેક્ષાએ ભ્રાતા છે. ભાણેજની અપેક્ષાએ મામા છે અને ભત્રીજાની અપેક્ષાએ કાકો છે. આમ આપણે સાત સંબંધ ગણાવ્યા. તે સાતેએ એક જ પુરુષમાં અપેક્ષાબુદ્ધિથી લાગુ પડે છે. આ ઉપરથી એમ નથી સમજવાનું કે તે પુત્રની અપેક્ષાએ પિતા કહેવાયો તેથી અન્ય સર્વને પિતા કહેવાય.
બીજું એક પારમાર્થિક દાંત લઈએ :- સત્ત્વપણાથી સર્વ વસ્તુ એક છે, જીવત્વ અને અજીવત્વના ભેદથી સર્વ વસ્તુ બે પ્રકારે છે; દ્રવ્ય, ગુણ, અને પર્યાયથી તે ત્રણ પ્રકારે છે; ચક્ષુદર્શન, અચક્ષુદર્શન, અવધિદર્શન, અને કેવલદર્શન એ ચાર દર્શનથી વિષયની અપેક્ષાએ સર્વ વસ્તુ ચાર પ્રકારે દેખાય છે; પંચાસ્તિકાયની અપેક્ષાએ સર્વ વસ્તુ પાંચ પ્રકારની છે અને પદ્ધવ્યની અપેક્ષાએ સર્વ વસ્તુ છ પ્રકારની છે.
આવી રીતે સાપેક્ષ વ્યવહાર છે અને તે જ સમ્યજ્ઞાનનું કારણ છે. આ વ્યવહારથી ઉપરનાં દૃષ્ટાંતોમાં જેમ વિવાદ કાંઈ પણ થતો નથી એવું સ્પષ્ટ જણાય છે, તેથી રીતે સાત નયનો વાદ વિવાદરહિત જાણવો. વિવાદ થતો નથી એટલું જ નહિ, પરંતુ એક નયના જ્ઞાન કરતાં વધારે નયોનું જ્ઞાન મળવાથી જ્ઞાનમાં ઉત્તરોત્તર વૃદ્ધિ થાય છે. જેવી રીતે ‘ઘટ’ છે; આ ઘટ વસ્તુનું જ્ઞાન પાંચ જ્ઞાન – મતિ, શ્રુત, અવધિ, મન:પર્યાય અને કેવલ જ્ઞાનથી વધતું વધતું જાય છે, તેવી રીતે સપ્ત નયના જ્ઞાનનું સમજવું.
| નયનું જ્ઞાન એટલું બધું ગહન છે કે તેનો પૂર્ણ અંત સર્વજ્ઞ સિવાય કોઈ પામી શક્યું નથી, અને પામી શકશે નહિ. જોકે શ્રીમદ્ સિદ્ધસેનદિવાકર અને યશોવિજયજી વગેરે ધુરંધર આચાર્યો નય સંબંધી વિશેષ સૂક્ષ્મતાથી જાણતા હતા અને વિસ્તારપૂર્વક લખી ગયા છે, તોપણ તેઓશ્રી કર્થ છે કે :
