________________
નયકર્ણિકા
આ નય અતીત સ્વીકારતો નથી, કારણ કે તે કાલ વીતી ગયો છે (નાશ પામ્યો છે), ભવિષ્ય સ્વીકારતો નથી, કારણ કે તે કાલ આવ્યો નથી.
આથી આ નય વસ્તુ જેવા ગુણે વર્તમાન કાલે પરિણામે – વર્તે, તે પ્રમાણે તે વસ્તુને કહે છે.--
આવી રીતે આ નય પદાર્થ સંબંધે પરિણામગ્રાહી (ભાવપર્યાયગ્રાહી) છે. મવતિ ત ભાવ: એટલે વર્તમાનમાં અસ્તિત્વરૂપે જે હોય તે છે, તેથી તે ભાવ નય પણ કહેવાય છે. તેથી આ નય જીવ જે સમયે જે ઉપયોગરૂપ પરિણામે વર્તે તે સમયે તે જીવન ને બોલાવે છે – એટલે તે ભાવનિક્ષેપને સ્વીકારે છે. ભાવનિક્ષેપ શું છે અને તેને કઈ રીતે ઋજુસૂત્ર નય માને છે તે નીચેના નિક્ષેપસ્વરૂપ નામના મથાળા તળે આપેલ છે તે જોઈ લેવું.
બૌદ્ધ દર્શન આ નયને જ રહે છે.
નિક્ષેપસ્વરૂપ હવે નિક્ષેપ એટલે શું અને તે કેટલા પ્રકારે છે તે જોઈએ. નિક્ષેપ એટલે આરોપણ. વસ્તુમાં આરોપણ ચાર ભેદ થાય છે :- નામથી, સ્થાપનાથી, દ્રવ્યથી અને ભાવથી. આને અનુક્રમે નામનિક્ષેપ, સ્થાપના નિક્ષેપ, દ્રવ્યનિક્ષેપ અને ભાવનિક્ષેપ કહે છે. તેનું સ્વરૂપ વિચારીએ. (૧) નામનિક્ષેપ – વસ્તુમાત્રને તેના આકાર કે ગુણ આદિની કાંઈ
પણ અપેક્ષા વગર નામ થકી બોલાવવી તે.
ઉદાહરણ:(ક) કોઈને “જીવ' એ નામથી કહેવામાં આવે તે નામ જીવ. (ખ) કોઈને “જ્ઞાન” એ નામથી કહેવામાં આવે તે નામ જ્ઞાન. (ગ) કોઈને “સાધુ એવું નામ આપવામાં આવે તે નામ સાધુ.
સ્થાપનાનિક્ષેપ:- પદાર્થનો આકાર જોઈ તેમાં તે જ પદાર્થનું આરોપણ કરવું તે.
