________________
૫૯
નયકર્ણિકા
અગત્યના પદાર્થમાં સામાન્ય અને વિશેષ ધર્મ શું છે તે આપણે ટૂંકમાં સમજીએ.
સામાન્ય - જાતિ વગેરે. વિશેષ - ભિન્ન ભિન્ન વ્યક્તિ વગેરે.
સામાન્ય ધર્મધી અનેક વ્યક્તિઓમાં એક જાતિથી એકતા બુદ્ધિ થાય છે. ઉદા.-મનુષ્ય વ્યક્તિ લઈએ. હજારો મનુષ્ય ભિન્ન ભિન્ન છે. પરંતુ
તેમાંના દરેકમાં એક જાતિ-મનુષ્યત્વ છે. તેથી તેઓ સર્વ એક સપાટી પર છે. આથી એકતાબુદ્ધિ થઈ.
વિશેષ ધર્મથી દરેક વ્યક્તિ ભિન્ન ભિન્ન ઓળખી શકાય છે, વ્યક્તિ એ પોતે વિશેષ છે, અને તે વ્યક્તિમાં રહેલા વ્યક્તિગત ગુણો પણ વિશેષ છે અને તે વિશેપથી-વિશેષ ધર્મથી એક વ્યક્તિને બીજી વ્યક્તિથી ભિન્ન તરીકે ઓળખી શકીએ છીએ. ઉદા.-હજારો મનુષ્ય છે, અને તે બધા મનુષ્ય તરીકે સામાન્ય ધર્મથી
એક જ છે, છતાં આપણે તેમાંથી દરેકને ભિન્ન ભિન્ન તરીકે વ્યક્તિગત ગુણોથી ઓળખી શકીએ છીએ. આમ બનવાનું કારણ વ્યક્તિગત ગુણો દરેકને વિશિષ્ટ હોય છે તે છે : - જેવા કે કદ (ઊંચો ઠીંગણો), વર્ણ (ઊજળો, કાળો, નીલ) આદિ. વળી એક સરખા, એક રૂપના, એક અવસ્થાના માણસોમાં પણ કંઈ વિલક્ષણ ધર્મ હોય છે તેથી એક, બીજાથી જુદો પડે છે. આવી રીતે જે ધર્મથી એકથી બીજો જુદો પડી શકે તે વિશેષ ધર્મ.
આ ઉપરથી સમજી શકાશે કે વિશેષ વિના સામાન્ય નથી, સામાન્ય વિના વિશેષ નથી. વસ્તુમાત્રમાં સામાન્ય ધર્મ છે, અને વિશેષ ધર્મ છે. વસ્તુમાં આ બંને ધર્મ છે એ માન્ય રાખનાર નૈગમનય છે; વસ્તુમાં આ બંને ધર્મમાંથી એક સામાન્ય ધર્મને જ માન્ય રાખનાર સંગ્રહનય છે; અને વસ્તુમાં આ બંને ધર્મમાંથી એક વિશેષ ધર્મને સ્વીકારનાર વ્યવહારનય છે.
