Sanskrit English Dictionary Part 01

SR No.: 020641
Original Sutra Author: N/A
Author: P K Gode, C G Karve
Publisher: Prasad Prakashan
Publication Year: 1957
Total Pages: 650
Language: Sanskrit, English
Classification: Dictionary
File Size: 32 MB

Page 86

अधोनिवन्धः
अधोनिबन्धः The third stage of must of an elephant ; Matanga L. 9. 14. The stage is callad अधोनिबन्धिनी in Somadeva's Yaśastilakachampū.
अध्ययः [ इ-भावे अच्] 1 Learning, study: remembrance. -2 = अध्याय, q. v.
अध्ययनम् 1 [इ] Treaming study, reading (especially the Vedas); one of the six duties of a Brahmana. The study of the Vedas is allowed to the first 3 classes, but not to a Sudra Ms. 1. 88. 91. अध्ययनं च अक्षरमात्रपाठ इति वैदिकाः, सार्थाक्षरग्रहणमिति मीमांसकाः; the latter view is obviously correct ; of यथा पशुर्भारवाही न तस्य भजते फलम् । द्विजस्तथार्थानभिज्ञो न वेदफलमश्रुते ॥ or better still Yāska's Nirukta: स्थाणुरयं भारहारः किलाभूदधीत्य वेदं न विजानाति योऽर्थम् । योऽर्थज्ञ इत् ( अर्थविद् ) सकलं भद्रम नाकमेति ज्ञानविधूतपामा || See also under अनग्नि. -2 Muttering प्रणव mantra ; वीतरागा महाप्रज्ञा ध्यानाध्ययनसम्पदा Mb. 12. 300 490. ( अध्ययनं प्रणवजपः इति टीका ) - 3 Teaching : कृत्वा चाध्ययनं तेषां शिष्याणां शतमुत्तमम् Mb. 12. 318 17 see अध्यापनम्.
अध्यापकः [ अधि-गि] A treacher, preeeptors instructor : especially of the Vedas; व्याकरण, न्याय professor or teacher of grammar, logic &c.; भृतक s hired teacher, mereenary teacher; उदितः styled a professor. According to Visuu-Smriti an adhyapaka is of 2 kinds: he is either an Acharya i. e. one who invests a boy with the sacred thread and initiates him into the Vedas, or he is an Upadhyaya i. c. who teaches for livelihood (ऋत्यर्थम् ) Sue Ms. 2. 140-141. and the two words. [ उपनीय तु यः शिष्यं वेदमन्यापयेद्विजः । सकरूपं सरहस्यं च तमाचार्यं प्रचक्षते ॥ एकदेशं तु वेदस्य वेदाङ्गान्यपि वा पुनः योऽव्ययति उच्यते ॥ ]
one
अध्यापनम् इणि भावे | Teaching [inetrusting lecturing, especially on sacred knowledge; one of the six duties of a Brahmana. According to Indian lawgivers अध्यापन is of three kinds : ( 1 ) undertaken for charity, (2) for wages and ( 3 ) in consideration of services rondered; cf. Harita : अध्यापनं च त्रिविधं धर्मार्थमुक्थकारणम् । शुश्रूषाकरणं चेति त्रिविधं परिकीर्तितम् ॥
.
अध्यापयितृ | इ- णिच् - तृच् ] A teacher, instructor. अध्याय . [ इ घञ् P. III. 3. 21 ] ( At the end of comp.) A reader, student, one who studies : वेदाध्यायः a student of the Vedas : so मन्त्र -य: 1 Reading, learning, study, especially of the Vedas प्रशान्ताध्यायसत्कथा (नगरी) Rām. -2 Proper time for reading or for a lesson "ज्ञाः प्रचक्षते Ms. 1. 102, see अनध्याय also. -3 A lesson, lecture; अधीयतेऽस्मिन अध्यायः P. III. 3. 122; 80 स्वाध्यायोऽध्येतव्यः - 4 A chapter a large division of work, such as of the Rāmāyana, Mahābhārata, Manusmriti, Panini's Sutras &c. The following are some of the names used by Sanskrit writers to denote chapters or divisions of works : - सर्गो वर्ग: परिच्छेदोद्घाताध्यायाङ्कसंग्रहाः । उच्छ्वासः परिवर्तश्च पटलः काण्डमाननम् । स्थानं प्रकरणं चैव यानि च। स्कन्धांशी तु पुराणादौ प्रायशः परिकीर्तिती ॥
68
अध्यायिन् . [ इ-णिनि ] Studying. अध्येतृ - त्री / A student, learner. अधीकारः [कृपय् उपसर्गदीर्घत्वम् अधिकार q. V.; स्वागतं स्वानधी का रानवलम्ब्य Ku. 2. 18 : सर्वाकरेष्ववीकार: Ms.
your care.
अधृष्य
11. 63.
अधीन . [ अधि-ख P. V. 4. 7: अधिगतः इनं प्रभुं वा । Subject to subservient, dependent on usually in comp. ; स्थाने प्राणाः कामिनां दृत्यधीनाः M. 3.14; त्वदर्भानं खल देहिनां सुखम् Ku. 4. 10; इक्ष्वाकूणां दुरापेऽर्थे त्वदधीना हि सिद्धयः R. 1. 72; केन निमित्तेन भवदधीनो जातः Dk. 7 consigned to
अधीमन्थ = अधिमन्थ, q. v.
अधीर (". 1 Not bold, timid. -2 Confused, lacking self-command, excited, excitable. -3 Fitful, capricious. -4 Unsteady, not fixed, tremulous, rolling: विप्रेक्षितमायताक्ष्याः Ku. 1. 46 °लोचन: Si. 1. 9 तडिन्नयना 6.5. -5 Querulous, foolish, weak-minded. - 1 Lightning. -2 A capricious or quarrelsome mistress; see under नायिका.
अधीवासः [दने करणे प] A long cont or mantle covering the whole person ( उपरिष्टादावरकं वासः ).
अधीशः [ अधिक: ईश: ] Lord, supreme lord or master, sovereign ruler, अमर्ग, मनु" c
अधीश्वरः [ अधिकः ईश्वरः ] 1 A supreme lord or an employer. -2 An Arhat ( among Jainas).
अधीष्ट . [ अधि- इष् दिवादि - ] Honorary, solicited. -: [ भावे क्त ] Honorary office or duty one of the cases in which for the Potential may be used; P. III. 3. 161 (अधीष्टः = सत्कारपूर्वको व्यापारः Sk. ).
अधुना ind. [ अस्मिन् काले इदमः इदंशब्दस्य सप्तम्यन्तात्कालवाचिनः स्वार्थी अधुनाप्रत्ययः स्यात् P. V. 3. 17 Sk. ] Now, at this time ; प्रमदानामधुना विडम्बना Ku. 4. 12. अधुना हरणे कुचौ यतेते दयिते ते करिशावकुम्भलदम्याः Bv. 2. 8.
अधुनातन (नी ) [ अधुना भवायें उ
] Belong
1.
ing to the present times, modern.
अधुर . [ नास्ति धूः चिन्ताभारो वा यस्य ] Not laden, free from the burden of cares Ke. -धूः [ न. न. ] Absence of burden or cares.
अधूमका [न..] 'Smokeles', Inurning or hlazing fire. अब्गुष्ठमात्रः पुरुषो ज्योनिरिवाधूमक: Ken. 2. 1. 13.
अधृत a. Not held or controlled &c. -तः One of the 1000 names of Vishu (सर्वेषां धारकत्वेन केनापि न धृतः स्वप्रतिनिः परमेश्वरः ).
अधृतिः / 1 Want of firmness or control, looseness. -2 Incontinence. -3 Unhappiness.
अधृष्ट a. 1 Not bold, modest, shy. -2 invincible, irresistible; unhurt; हूतासो वसवोऽपृष्टाः Rv. 6.50 4.
अधृष्य a. 1 Invincible, unassailable; मनसाप्यधृष्यम् Ku. 3.51 unassailable even in thought ; unapproachable (opp. अभिगम्य ); अवृष्यश्चाभिगम्यश्च यादोरत्नैरिवार्णवः R. 1. 16. - 2 Modest, shy. -3 Proud.