Gujarati Sahitya Kosh Part 01

SR No.: 016103
Original Sutra Author: N/A
Author: Jayant Kothari, Jayant Gadit, Chandrakant Sheth, Raman Soni
Publisher: Gujrati Sahitya Parishad
Publication Year: 1989
Total Pages: 534
Language: Gujarati
Classification: Dictionary & Dictionary
File Size: 17 MB

Page 292

શૈલીથી સમગ્ર કથાપટને આગવા ઉઠાવ મળ્યો છે.
ઊર્મિગીતની કોટિએ પહોંચાડે છે કે ટૂંકા સંવાદોથી સ્થામાં નાટયાસુધન્વા અને અર્જુન વચ્ચેના યુદ્ધની કથાને આલેખતું સાચા ત્મક અસર ઊભી કરે છે. એમ વિવિધ રીતે કવિએ ભાષાની શક્તિનો ભક્તની ભક્તિનો મહિમા કરતું વીર અને અદ્ભુત રસવાળું ૨૫ કસ કાઢય છે. કડવાંનું ‘સુધન્વા-આખ્યાન' (૨. ઈ. ૧૬૮૪ સં. ૧૭૪૦, કારતક નસિહજીવનવિષયક હાસ્ય અને અદ્ભુત રસવાળું ૩૬ કડવાંનું સુદ ૯, મંગળવાર શુક્રવાર) તથા પહેલાં ૨૨ કડવાંમાં પ્રહલાદ- ‘(શામળશાનો) વિવાહ તથા ૨૫ કડવાનું ‘શ્રાદ્ધ' (૨. ઈ. ૧૬૮૧ ચરિત્ર, બીજાં ૨ કડવાંમાં ત્રિપુરાસુરની હત્યા અને બાકીનાં ૮ સં. ૧૭૩૭, બાદરવા વદ ૩, મંગળવાર/શુક્રવાર) અને ૨૫ %વાનું કડવાંમાં ધર્મ-નારદ સંવાદ દ્વારા વર્ણાશ્રમધર્મ, વિપ્રધર્મ, સંન્યાસીના ‘રુકિમણીહરણ’ – એ આખ્યાનો આંતરપ્રમાણોને લક્ષમાં લઈએ ધર્મ અને ગૃહસ્થાશ્રમધર્મ વર્ણવતું શિથિલ સંઘટનવાળું ૧૫ અધ્યાય તો પ્રેમાનંદનાં માનવો મુશ્કેલ પડે. ‘શ્રાદ્ધ એક કાવ્યરચના તરીકે ને ૨૮ કડવાનું ‘સપ્તમસ્કંધ પ્રહલાદ-ચરિત્ર' કવિનાં અન્ય બધી રીતે નરસિહ મહેતાવિષયક ઉત્તમોત્તમ કૃતિ “મામેરું કે આખ્યાન છે.
હૂંડી'થી ઘણીઘણી દૂર છે. “વિવાહ- અણઘડપણું એક જ વીગતથી મનુષ્યસ્વભાવનિરૂપણ કવિનાં આખ્યાનોને સજીવતા અપં છે. પ્રગટ થાય છે. ‘ય’ જોડીને કરેલા પ્રાસની સંખ્યા ૩૬ કડવાંમાં ૫૦ બાહ્ય જગતના ચિત્રણ કરતાં પણ માનવીના આંતરમનને વ્યક્ત કરતાં વધારે વાર મળશે, જેમાંથી કોઈક જ અદૃષ્ટિએ જરૂરી કરવામાં પ્રેમાનંદ વધુ પાવરધા છે. સમાજનું વાસ્તવિક આલેખન છે. જે ય’ – “ ય’ અને ‘હાં ય–‘ના’ ય જેવા પ્રાસ રચનાકારને અ કરે છે પણ એ બધામાં ગૂંથાયેલી માનવલાગણીને ઉઠાવ આપવાનું કામ જ નથી તેની ગવાહી પૂરે છે. કવિના 'દશમસ્કંધનાં રુકિમણીએમનું લક્ષ્ય હોય છે. ક્યારેક તો સમાજ કાવ્યરચનાના આયનામાં વિવાહનાં ૨૦ કડવાં અને ‘૨કિમણીહરણ’ની ઇબારત વચ્ચે ઘણો પોતાનું પ્રતિબિબ નિહાળી શકે એવી પ્રેમાનંદની સૃષ્ટિ જાણે ફરક છે. કે બની જતી ન હોય! ‘મામે માં સમાજવ્યવહારની – નણદી, સાસુ, આખ્યાનો સિવાય પ્રેમાનંદે કેટલીક લઘુ કાવ્યકૃતિઓ રચી છે. વડસાસુ તો ઠીક સારાયે નાગરાણીસમૂહની નિર્મમ ઠેકડીની છોળો સંસારી સુખમાં મસ્ત મનુષ્યને ભોગવવી પડતી નરકની યાતનાઓ ઊડે છે અને અંતભાગમાં તે બધાની પામર લોલુપતાના-ગૃધિપણુતાના અને પુણ્યશાળી મનુષ્યનાં પુણ્યકર્મોને વર્ણવતી ૭૩ કડીની ‘સ્વર્ગની પણ વાવટા ફરકતા નિરૂપાયા છે, પણ એ બધાની વચ્ચે હૃદયને શારી નિસરણી,” ૮૭ ડીનું રૂપકકાવ્ય “વિવેકવણઝારો, ‘કૃષ્ણજન્મના નાખે એવાં દાઢમાંથી બોલાયેલાં કટાક્ષવચન તો વેદ નણનારા પુર- પ્રસંગને વિસ્તારથી અને કૃષ્ણની ગોકળલીલાના પ્રસંગોને સંક્ષેપમાં હિતના મુખમાં મુકાયાં છે: “જુઓ છાબમાં, મૂકી શોર, ઓ નીસરી વર્ણવતી ૧૬.૩ કડીની ‘બાળલીલા, ભાગવતના દાણલીલાના પ્રસંગને કમખાની કોર.” આવાં અનેક દૃષ્ટાંત એમનાં આખ્યાનોમાં મળી કૃષ્ણ-ગોપીના સંવાદ રૂપે આલેખતી ૧૬ પદની દાણલીલા,’ ઉદ્ધવ આવશે. પ્રેમાનંદનાં આખ્યાનોમાં માનવલાગણી રસરૂપે અનુભવાય અને ગોપી-નંદ-જસોદા વરચે થતા સંવાદ રૂપે રચાયેલી ૨૫ પદની છે. એ એમનું સંબલ છે. માત્ર પ્રસંગને બહેલાવવા જતાં પાત્રો ‘ભ્રમરપચીશી” તથા ચૈત્રથી ફાગણ સુધીના બારમાસમાં રાધાના જ્યારે માનવીયતા ચૂકી જાય છે ત્યારે પાત્રને અન્યાય થઈ જાય છે. વિરહને આલેખતી રચના મહિના-રાધાવિરહના તથા ‘
વિષ્ણુસહસ્ત્રનામ' પ્રેમાનંદનું ગુજરાતીપણું ઊણપ કે મર્યાદારૂપે જોવાય છે તે બરોબર બફવડ સ્ત્રીનો ફજેતો’ અને ‘પાંડવોની ભાંજગડ’ આ પ્રકારની છે. નથી. ગુજરાતીપણું પ્રેમાનંદમાં સોળે કળાએ ખીલેલું જોવા મળે છે. રુકિમણીનો શલોકો” (૨.ઈ. ૧૬૮૪ સં. ૧૭૪૦, વૈશાખ વદ ૧૨, તે બે બાબતમાં. ગુજરાતી સમાજને એ તાતાર ઓળખે છે. જવલ્લે ગરવાર) ગામડાંમાં ગવાતા સામાન્ય લોકા જેટલો પણ પ્રવાહી જ કોઈ કવિની કૃતિઓ પ્રેમાનંદમાં પ્રતીત થાય છે એટલી આત્મી- કે રસાળ કે એના કોઈ પણ અંશમાં વાદ્વૈચિત્ર્ય ધરાવનારો યતાપૂર્વક સમાજથી ઓતપ્રોત જોવા મળે છે. “મામેરું' એમની એ નથી. એટલે એ પ્રેમાનંદની કૃતિ હોય એવી સંભાવના નહિવત્ છે. શકિતનું શિખર છે. પણ એમની કોઈ એવી કૃતિ નથી જેમાં એનો પ્રેમાનંદની ઉપર્યુક્ત રચનાઓ સિવાય બીજી ઘણી કૃતિઓ એમને ગાઢ સંસ્પર્શ ન હોય. ગુજરાતી પણાનો એવો જ સઘન અનુભવ નામે મળે છે, જેમાં કેટલીક મુદ્રિત સ્વરૂપે છે. આ રચનાઓમાં થાય છે. એમની ભાષામાં. કોઈ કવિની કાવ્યબાની ભાષાના પર્યાય- પ્રેમાનંદને નામે છપાયેલી ને એકંદરે મધ્યકાલીન રચનાઓ જેવી રૂપ બને અને લાંબા સમય સુધી રહે એવું કયાંક કયાંક જ જોવા પણ જેમની હસ્તપ્રતો ઉપલબ્ધ નથી થઈ તેવી રચનાઓ ‘લક્ષ્મણામળે છે. પ્રેમાનંદ અંગે એવું બન્યાનું કહેવામાં ભાગ્યે જ અતિ- હરણ,’ ‘દ્રૌપદીસ્વયંવર,’ ‘વિરાટપર્વ’ અને ‘નાસિકેતાખ્યાન છે. શયોક્તિ થશે. પ્રેમાનંદની ભાષા સરળ છે, પણ પ્રૌઢ છે. સુગમ છે, આ કૃતિઓની હસ્તપ્રત ઉપલબ્ધ થશે ત્યારે આંતરબાહ્ય પ્રમાણોથી પણ માર્મિક છે. તળપદી છે ત્યાં સુચારુ છે. ક્યાંક દુરૂહ છે ત્યાં એમને વિશે છેવટનો નિર્ણય થઈ શકશે. આવી મધ્યકાલીન જણાતી રસઓઘમાં તાણી જનારી છે. માણસના મુખમાં રમતી ગુજરાતીને કેટલીક રચનાઓની હસ્તપ્રતો હવે ઉપલબ્ધ થઈ છે ત્યારે એ કૃતિઓ લાગણીનાં ઊંડાણો સાથે તેઓ સહજ રીતે ને ઔચિત્યપૂર્વક યોજે પ્રેમાનંદને બદલે બીજા મધ્યકાલીન કવિઓની કરી ચૂકી છે. છે. સંસ્કૃત શબ્દો દ્વારા રોજિંદી વસ્તુ પર અપરિચિતતાના અવ- વલ્લભ ભટ્ટકૃત ‘સુભદ્રાહરણ, તુલસીકૃત ‘પાંડવાશ્વમેઘ, વૈકુંઠકૂત ગુંઠનનું આકર્ષણ ઉમેરે છે, જરૂર પડશે ફારસી શબ્દો છૂટથી પ્રયોજે “મીષ્મપર્વ, વિષ્ણુદાસકૃત ‘સ માપર્વ અને ભવાનીશંકર (અથવા છે, વખતોવખત ‘ગુટી સરખી ઝૂંપડી ને લૂંટી સરખી સુંદરી, સડડ્યાં ભાઈશંકર)કૃત ‘બભૂવાહન-આખ્યાન આ પ્રકારની કૃતિઓ છે. સરખાં છોકરાં તે ન મળ્યાં મુજને ફરી.” જેવા લયતત્ત્વથી અર્થ- મૂળ નરસિંહની લેખાતી હારમાળામાં પ્રેમાનંદઅંકિત થોડાંક પદ પ્રભાવ ઊભો કરે છે, લાગણી સઘન બને ત્યારે કવિ કડવાને પદની- મળે છે, પણ તે એકાધિક હસ્તપ્રતોના ટેકા વગરનાં હોઈ આ
પ્રેમાનંદ-૨
ગુજરાતી સાહિત્યકોશ : ૨૬૩