Abhidhan Rajendra kosha Part 1

SR No.: 016041
Original Sutra Author: N/A
Author: Rajendrasuri
Publisher: Abhidhan Rajendra Kosh Prakashan Sanstha
Publication Year: 1986
Total Pages: 1064
Language: Prakrit, Sanskrit
Classification: Dictionary, Dictionary, & agam_dictionary
File Size: 38 MB

Page 704

( ५३५ ) अभिधान राजेन्द्रः ।
अदत्तादाण
निगात्राणि येषां ते तथा । श्रष्टादश कर्मकारणाः- अष्टादश चौरम सुतिहेतवः । तत्र चौरस्य तत्प्रसुतीनां च लक्षणमिदम् "चारः १ चौरापको २ मन्त्र), ३ दशः ४ काणकक्रयी । । अन्नदः ६ स्थानदश्चैव, चारः सप्तविधः स्मृतः ॥ ९ ॥ अत्र काणककवी बहुमूल्य राहतं काण हीनं कृत्वा क्रीणातीत्येवंशीलः ।
"
"भलनं १ कुशलं २ तर्जा ३, राजनागो ४ ऽवलोकनम् ५ । मार्गदर्शनं ६ शय्या ७, पदभङ्गस्तथैव च ॥ १ ॥ विश्रामः १ पादपतन २-मासनं ११ गोपनं तथा १२ । खएकस्य खादनं चैत्र १३, तथाऽन्यन्मोहराजिकम् १४ ॥ २ ॥ पद्या १५- न्यु २६-दक १७ रज्जून, १८ प्रदानं ज्ञानपूर्वकम् । एताः प्रसूतयो ज्ञेयाः, अष्टादश मनीषिभिः " ॥ ३ ॥
तत्र भलनम् न भेतव्यं भवताऽहमेव त्वद्विषये नलिष्यामीत्यादिवाक्यैश्चौर्यविषयं प्रोत्साहनम् १। कुशलम् - मिलितानां सुखदुखतात २ हस्तादिनाची प्रतिपाद करणम्। राजगीराज भाग्यद्रव्यापहः । वलोकनम्-हर चौराणामुपेक्काड्या दर्शनम् ५ | अमार्गदर्शनम चौरमार्गप्रच्छकानां मार्गीन्तरकथनेन तदपज्ञानम् ६। शय्या-शयनीयसर्मपणादि ७ पदनङ्गः पश्चाश्चतुष्पदपनारादिद्वारेण च । विश्रामः-स्वगृ ह एव वासकाद्यनुज्ञा । पादपतनम् प्रणामादिगौरवम् १०। आसनम्-विप्ररदानम् ११ । गोपनम् - बारापहृत्रम् १२ । खएखादनम-मण्डका दिनक्तप्रयोगः १३ । मोहराजिके बोकप्रसिकम १४ । प्रदानमिति प्रयमा मजनितश्रमापनादितत्वेन पादेभ्यो हितं पद्यमुष्णजलतैलादि तस्य १५, पाकाद्यर्थे चाग्नेः १६, पानाद्यर्थे च शीतोदकस्य १७, चौराहुनचतुष्यदादिवन्ध १० प्रदान वितरण" नपूर्वकं पति सर्वत्र योज्यम अज्ञानपूर्वकस्य निरपराधत्वादिति । पतिराहा करेरि ति प्रकृतम् । करुणाः, शुष्कोष्ठकण्ठगतालुजिह्वाः, याचमानाः पानीयम्, विगतजीविताशाः, तृष्णार्दिताः, वराका इति स्फुटम् । (संपिय) तदपि पानीयमपिन अनन्ते वयेषु नियुक्ता ये तैर्वाभ्यमानाः प्रेर्यमाणाः । तत्र च धारुने, पुरुषा:- ते वध्य पुरुषाः स्पर्धक विनो यः पटको सिकिमकः तेन प्रार्थ पृष्ठदेशे घट्टिताः प्रेरिता ये ते तथा । कूरग्रहः कटिग्रहः तेन च गाढरुर्निसृष्टमत्यर्थे परामृष्टाः गृहीता ये ते तथा । ततः कर्मधारक यानां सम्बन्धि यत् करकुटीयुगं वस्त्रविशेषयुगलं तत्तथा, तन्निवसिताः परिदिताः । पाठान्तरे-वधाश्च करकुट्योहस्तलक्षणः, तयोः युगं युगतं, निनसिताश्च ये ते तथा । सुरकुसुमविचितं मुकुलं चिकलिसंकर गुरगुणं मित्यर्थः । बभ्यदूत इव वध्यदूतः बद्धचिह्नमित्यर्थः । श्राविद्धं परिहितं माध्यदाकुसुममात्रा, येषां ते तथा, मरणभयादुत्पन्नो यः स्वदः तेनायतमायाम यथा भवतीतिस्तानी जान चाहतानि गात्राणि येषां ते तथा चूनाङ्कारादीनां गुणितं शरीरं, कुसुमरजसा वातोत्खातेन रेणुना च धूड़ीरूपेण भरिताश्च नृताः केशा येषां ते तथा । कुसुम्भकेन रागविशेषेण मुनि
,
ताशा इति प्रतीतम् । घूर्णमानाः, जयविकत्वात् ! वध्याश्च हतव्याः प्राणप्रीताश्च च्वासादिप्राणप्रियाः, प्राणपीता वा नक्कि तप्राणा ये ते तथा । पाठान्तरण - ( वेज्कायणभीयत्ति ) वध
अदत्तादाण
केन्यो जीता इत्यर्थः 'तिनं तिनं विजमाणा' इति व्यक्तम | शरीराद्विकृतानि वनानिकाम सानि णखण्डपिशितानि तानि तथा खाद्यमानाः पापाः पानकोशकवशेष स्फुटितवंशशतैः ताड्यमानदेहाः, वातिकनरनारसिंपरिवृताः वातो येषामस्ति ते वातिकाः, वातिका श्व वातिकाः, अयन्त्रिता इत्यर्थः । तैर्नरैनार। निश्च समन्तात्परिवृता ये ते तथा । प्रेक्ष्यमाणाश्च नागरजनेनेति व्यक्तम् । बध्यनेपथ्यं संजातं येषां ते वध्यनेपथ्यताः प्रणीयन्ते नीयन्ते नगरमध्येन सन्निवेशमध्यभागेन, कृपणानां मध्ये करुणाः कृपणकरुणाः, श्रत्यन्तकरुणा इत्यर्थः। भत्राणाः, अनर्थप्रतिघातकाभावात् । अशरणाः, अर्थप्रापकाजावात् । अनाथाः, योगकेमकारिविरहितत्वान् । अबान्धवाः, बान्धवानामनर्थकत्वात्। बन्धुविप्रहीणाः बान्धवैः परित्यक्तत्वात् । विप्रेकमाणाः पश्यन्तः (दिलो दिसं ति) एकस्या दिशो ऽसां दिशं पुनस्तया अन्यां दिशमित्यर्थः । मरणभयेनाद्विग्ना ये ते तथा । ( आघायण त्ति) आघातनं च वध्यचूमिमण्डलस्य प्रतिद्वारम् । द्वारमेव संप्रापिता नीता ये ते तथा । अन्याः शूलाग्रे शूलकान्ते विनोऽवस्थितो भिन्नो विदारितो देहो येषां ते तथा । ते च तत्र आघातने, क्रियन्ते विधीयन्ते । तथा परिकल्पिताझोपाङ्गाः निनावयवाः उम्म्यन्ते वृक्षशाखाभिः । केचितू करुणानि, वचनानीति गम्यन्तेः विलपन्त इति । तथा अपरे चतुर्ध्वङ्गेषु दस्तपादलक्षणेषु ( धणियं ) गाढं बद्धा ये ते तथा पर्वतका नृगोः प्रमुच्यन्ते विप्यन्ते दूरात्पाता पतनं य, बहुविषमस्तरेषु पन्ताखमपाषाणेषु सहन्ते ये ते तथा । तथाऽन्ये वाऽपरे गजचरणमलनेन निर्मर्दिता दलिता ये ते तथा ते क्रियन्ते कैः प्रत्याद-मुरुपनि कुठारैः। तीतेर्नात्यन्तं वेदनोत्पद्यत इति विशेषणमिति । तथा केचित् अम्बे, उरिपनासाधनाणाः, उत्पाटितनयनदशनवृषणा इति प्रतीतम् । जिह्वा रसना, आचिता भाकृष्टा, विन्नौ कर्णे, शिरश्च, नयनाद्याः येषां ते तथा । प्रण। यन्ते, आघातस्थानमिति गम्यते । ब्रिद्यन्ते च खण्ड्यन्ते, असिना खड्ड्रेन, तथा निर्विषया देशांद् निष्कासिताः, छिन्नहस्तपादाय प्रमुच्यन्ते राजकिस्त्यज्यन्ते पाद देशान्निष्कास्यन्त इति भावः । तथा यावज्जीवबन्धनाश्च क्रियन्ते, केचिदपरे, के ?, इत्याह-परद्रव्यहरणमुग्धा इति प्रतीतम् काराया चारक परिघेन निगम निपति ये ते तथा । ते क ?, इत्याह -[ चारगाए त्ति ] चारके गुप्ता, किं विधाः सन्तः इत्याह- हतसारा अपहृतव्याः, स्वजन विप्रमुक्ता मित्रजननिराकृता निराशाचेति प्रतीत बहुजनाधिक्कारश ब्देन लज्जायिताः प्राप्त लज्जाः ये ते तथा । अलज्जा विगतलज्जाः, अनुवरूक्षुधा सततनुकया, प्रारब्धाभिनृता अपराद्धा वा ये ते तथा । शीतोष्ण तृष्णा वेदनया दुर्घटया पुराच्छादनया, घट्टिताः स्पृष्टा ये ते तथा विचर्ण मुखं विरूपा च विः शरीरत्वक, ये ते विवर्णमुखविच्छावकाः । ततोऽनुवद्धेत्यादिपदानां कर्मधारयः तथा विना अर्थानामा श्वासमर्था ये ते तथा क्लान्ता नानाः, तथा कासमाना रोगावशेषात्कुत्सितशब्दं कुर्वाणाः, व्याधिताश्च सज्जातकुष्ठादिरोगाः, आमेनापक्करसंनानिनूतानि गात्राएयङ्गानि येषां ते तथा । प्ररूदानि पितानि वृद्धत्वनासंस्काराद् नखकेशरमधुरोमाणि