________________
अध्ययन ४ गा. २२ - अलोकस्वरूपम्
३५५
लोकः समतिपक्षः, व्युत्पत्तिमच्छुद्धपदाभिधेयत्वात्, यो हि व्युत्पत्तिमच्छुद्धपदाभिधेयः स समतिपक्ष एव भवति, यथा घटः । यश्च लोकप्रतिपक्षः स एव सद्भूतोऽलोकः, अस्तित्ववत एव प्रतिपक्षित्वसम्भवात् ।
ननु 'न लोकोऽलोकः' इति व्युत्पत्या घटादिष्वन्यतम एवालोकः सिध्यति किं पदार्थान्तरकल्पनया ? इति चेदुच्यते- 'न लोकः' इत्यत्र नञः पर्युदासार्थक
लोक अपने प्रतिपक्ष (विरोधी - अलोक) की अपेक्षा रखता है, क्योंकि वह व्युत्पत्तिवाले समासरहित पदका वाच्य ( अर्थ ) है । जो जो व्युत्पत्तिवाले समासरहित पदका वाच्य होता है वह प्रतिपक्षसहित ही होता है, जैसे घट घट व्युत्पत्तिवाला है और समासरहित है, अर्थात् दो पद मिल कर नहीं बना हुआ है, अत एव घटके प्रतिपक्ष-अघट-पट, मुकुट, शकट, कट आदि भी अवश्य होते हैं। लोकका जो प्रतिपक्ष है वह अस्तित्ववान् अलोक है, क्योंकि अस्तित्ववान् पदार्थ ही किसीका प्रतिपक्ष हो सकता है । गधेका सींग आदि नास्तित्ववान् पदार्थ किसीके प्रतिपक्ष नहीं होते ||
प्रश्न- ' जो लोक नहीं वह अलोक है' ऐसा माननेसे लोकसे भिन्न - जितने घट पट आदि पदार्थ हैं वे सब अलोक होंगे, क्योंकि वे लोक नहीं है - लोकसे भिन्न हैं । फिर घट आदि पदार्थोंसे भिन्न एक अलग अलोक क्यों मानते हो ?
લેક પેાતાના પ્રતિપક્ષ ( વિધી-અલેક) ની અપેક્ષા રાખે છે, કારણ કે એ વ્યુત્પત્તિવાળા સમાસરહિત શબ્દના વાચ્ય ( અર્થ ) છે. જે જે વ્યુત્પત્તિવાળા સમાસરહિત શબ્દને વાચ્ય હાય છે તે પ્રતિપક્ષસહિત જ હાય છે. જેમ ઘટ, ઘટ વ્યુત્પત્તિવાળા છે અને સમાસરહિત છે, અર્થાત્ ખે शब्दो भगवाथी मनेसेो नथी, तेथी घटना प्रतियक्ष-मघट-पट, भुकुट, शउट, કટ આદિ પણ અવશ્ય હેાય છે લેકના જે પ્રતિપક્ષ છે તે અસ્તિત્વવાન્ અલેક છે, કારણ કે અસ્તિત્વવાન પટ્ટા જ કાઈનેા પ્રતિપક્ષ થઈ શકે છે ગધેડાનું શીંગડું વગેરે નાસ્તિત્વવાન પદાર્થ કાષ્ટના પ્રતિપક્ષ થતા નથી
પ્રશ્ન— જે લેાક નથી તે અલેાક છે' એમ માનવાથી લેાકથી ભિન્ન જેટલા ઘટ પટ આદિ પદાર્થોં છે તે બધા અલેક થશે, કારણ કે તે લેાક નથી—àાકથી ભિન્ન છે પછી ઘટ આદિ પદાર્થાથી ભિન્ન એક જૂદા અલેક કેમ માનેા છે ?
