________________
-
-
-
५२
श्रीदशबैकालिकसूत्रे एवं च मुखजलस्य खेलतो भेदः स्पष्ट एव । न च खेलशब्दस्य निष्ठीवनार्थकतया निष्ठीवनात्मके मुखजले खेलशब्दप्रवृत्त्या तस्यापि जीवोत्पत्तिस्थानत्वं दुर्वारमेवेति वाच्यम् , निष्ठीन्यते-निरस्यते अक्षिप्यते यत्तनिष्ठीवनमिति 'नि'पू
कात् 'छीवु निरसने' इति धातो हुलकात् कर्मणि ल्युटि निष्पन्नस्य निष्ठीवनशब्दस्य योगेन मुखनिर्गतपदार्थमात्रे प्रयोगो भवति, एवं च निष्ठीवनशब्दस्यैव प्रक्षिप्तखेलाधर्थकत्वं सिध्यति न तु खेलशब्दस्य निष्ठीवनार्थकत्वम् , तथा च मुखनिर्गतजलकणेषु न जीवोत्पत्तिसिद्धिः, जीवोत्पत्तिस्थानपरिगणने निष्ठीवन
इस प्रकार स्पष्ट है कि मुखका जल श्लेष्मसे भिन्न है।
प्रश्न-'खेल' शब्दका अर्थ 'थूक' है, और थूक तथा मुखजल एक ही है। अतः मुखजलमें खेल शब्दकी प्रवृत्ति होनेसे वह जीवोत्पत्तिका स्थान होगा ही।
उत्तर-ऐसा कहना ठीक नहीं है। क्योंकि 'निष्ठीवन' शब्द 'नि'उपसर्गपूर्वक 'ठीवु निरसने' धातुसे बना है। अतः मुखसे निकलने वाला कोई भी पदार्थ निष्ठीवन कहलाता है । इससे यह सिद्ध होता है कि त्यागा हुआ खेल आदि निष्ठीवन कहला सकता है किन्तु निष्ठीवन 'खेल' नहीं कहला सकता। इसलिए मुखसे निकलने वाले जलकणोंमें जीवोत्पत्तिकी सिद्धि नहीं होती, क्योंकि जीवोत्पत्तिके स्थानोंमे 'निष्टीवन' शब्द नहीं दिया है । वास्तवमें निष्ठीवन शब्द भावल्युडन्त होनेसे प्रक्षेपणरूप निरसन क्रियाका वाची है, ऐसा मानना युक्त है। अर्थात्
એ રીતે સ્પષ્ટ થાય છે કે મુખનું જલ એ શ્લેષ્મથી ભિન્ન છે. प्रश्न-'मेट' शनी अर्थ '
थूछे, मने थू तथा भुमत मे २१ છે. એટલે મુખજલમાં ખેલ શબ્દની પ્રવૃત્તિ થવાથી તે ઉત્પત્તિનું સ્થાન થશે જ.
ઉત્તર–એમ કહેવું બરાબર નથી, નિણીવન શબ્દ “નિ—ઉપસર્ગ–પૂર્વક છg નિસને ધાતુથી બન્યું છે એટલે મુખથી નીકળતે કે પદાર્થ નિકીવન કહેવાય છે. તેથી એમ સિદ્ધ થાય છે કે ત્યાગેલે ખેલ આદિ નિકીવન કહી શકાય
છે, પરંતુ નિષ્ઠીવન “ખેલ નથી કહી શકાતે તેથી મુખથી નીકળતા જલકણમાં 1. છત્પત્તિની સિદ્ધિ થતી નથી, કારણ કે છત્પત્તિનાં સ્થાનમાં “નિષ્ઠીવન
શબ્દ આપે નથી વસ્તુતઃ નિષ્ઠીવન શબ્દ ભાવલ્યુડન્ત હોવાથી પ્રક્ષેપણરૂપ નિરસન ક્રિયાને વાચક છે. એમ માનવું યુક્ત છે. અર્થાત્ નિકીવનને વાસ્તવિક
।
