________________
२००
चाणक्यसूत्राणि
मनुष्य
विवरण - क्षुधा के उद्दीप्त होनेपर ही भोजन करनेवाला जीर्णभोजी कहता है। भोजन पेटकी आगकी माँग होनेपर ही करना चाहिये, जिह्वाकी माँग से नहीं । भोजनके नियतकालसे पहले भोजन न करना चाहिये । यह स्वभाव रोगजनक है । आयुर्वेद में कहा है
---
जीर्णे तु भोजनं कुर्यान्नाजीर्णे तु कथंचन । अपक्कभोजिनं व्याधिः समाकामति निश्चितम् ॥
स्वस्थ रहनेका इच्छुक पूर्व भोजन के जीर्ण होचुकने पर ही भोजन करे अपक्व भोजीपर व्याधियों का आक्रमण निश्चित रूपमें होता है । आयुर्वेदोक्त पद्धति से भोजन में ऋतुके अनुसार परिवर्तन करते रहकर जीर्णभोजी बने रहना चाहिये । अकालमें भोजन भी त्यागना चाहिये
अप्राप्तकाले
भुंजानोऽप्यसमर्थतनुर्नरः
तांस्तान् व्याधीनवाप्नोति मरणं चाधिगच्छति ॥
11
भोजनका नियतकाल भानेसे पहले भोजन करनेवाला मनुष्य निर्बल होजाता है । उसे शिरोरोग आदि व्याधि आघेरती हैं और वे बढ़तीबढ़ती मौतका कारण बनजाती हैं ।
उद्गारशुद्धिरुत्साहो वेगोत्सर्गो यथोचितः । लघुता क्षुत्पिपासा च यदा कालः स भोजने ॥
PO
क्षुत्संभवति पक्वेषु रसदोपमलेषु च । काले वा यदि वाऽकाले सोऽन्नकाल उदाहृतः ॥ रसदोषमलोंका परिपाक होचुकनेपर समय या असमय जब कभी भूख लगे वही अन्न- भोजनका योग्य काल है ।
उद्गार ( डकार ) ठीक आने लगी हो, उत्साह हो, मलमूत्रका यथोचित रिस्सरण होचुका हो, शरीर में लघुता ( हलकापन ) हो, भूख-प्यास हो ये सब भोजनकाल अर्थात् रसादिके परिपाकके लक्षण आयुर्वेद में वर्णित हैं ।