________________
प्रस्तावना
४५
तथा परार्थानुमान ये दो भेद भी प्राय: सभीने स्वीकार किये हैं । पर लक्षणके विषयमें सबकी एकवाक्यता नहीं है। नैयायिक' पाँचरूप देतसे अनुमेयके ज्ञानको अथवा अनुमितिकरण (लिङ्गपरामर्श ) को अनुमान मानते हैं। वैशेषिक, सांख्य' और बौद्ध त्रिरूप लिङ्गसे अनमेयार्थज्ञानको अनुमान कहते हैं। मीमांसक (प्रभाकरके अनुगामी) नियतसम्वन्धकदर्शनादि चतुष्टय कारणों (चतुर्लक्षण लिङ्ग) से साध्यज्ञान को अनुमान वर्णित करते हैं।
जैन दार्शनिक अविनाभावरूप एकलक्षण साधनसे साध्य के ज्ञानको अनमान प्रतिपादन करते हैं। वास्तवमें जिस हेतुका साध्यके साथ अविनाभाव (विना–साध्यके अभावमें-अ-साधनका न-भाव-होना अर्थात् अन्यथानुपपत्ति निश्चित है उस साध्याविनाभावि हेतुसे जो साध्यका ज्ञान होता है वही अनुमान है । यदि हेतु साध्यके साथ अविनाभूत नहीं है
१ देखो, न्यायवा० १-१-५। २ “लिङ्गदर्शनात् सञ्जायमानं लैङ्गिकम् । लिंगं पुन:—यदनुमेयेन सम्बद्धं प्रसिद्धं च तदन्विते तदभावे च नास्त्येव तल्लिगमनुमापकम् ॥.... यदनुमेयेनार्थेन देशविशेष कालविशेष वा सहचरितमनुमेयधर्मान्विते चान्यत्र सर्वस्मिन्नेकदेशे वा प्रसिद्धमनुमेयविपरीते च सर्वस्मिन् प्रमाणतोऽसदेव तदप्रसिद्धार्थस्यानुमापकं लिंङ्ग भवतीति ।”—प्रशस्तपा० भा० पृ० १०० । ३ माठवृ० का० ५। ४ "अनुमानं लिंगादर्थदर्शनम् लिङ्ग पुनस्त्रि रूपमुक्तम् । तस्माद्यदनुमेयेऽर्थे ज्ञानमुत्पद्यतेऽग्निरत्र अनित्यः शब्दः इति वा तदनुमानम् ।"न्यायप्र० पृ० ७ । ५ "ज्ञातसम्बन्धनियमस्यैकदेशस्य दर्शनात् । एक देशान्तरे बुद्धिरनुमानमबाधिते ॥ तस्मात्पूर्णमिदमनमानुकारणपरिगणनम्-नियतसम्बन्धैकदेशदर्शनं सम्बन्धनियमस्मरणं चाबाधकञ्चाबाधितविषयत्वं चेति ।”—प्रकरणपञ्जि० पृ० ६४, ७६ ।