________________
प्रथमः सर्गः
९१
मरः । परैः शत्रुभिरन्यैश्च अपहारयेत् स्वयमेवापहारं कारयेदित्यर्थः । कलत्रापहारवल्लक्ष्म्यपहारोऽपि राज्ञां मानहानिकरत्वादनुपेक्षणीय इति भावः ॥ ३१ ॥ भवन्तमेतर्हि मनस्विगर्हिते विवर्तमानं नरदेव वर्त्मनि । कथं न मन्युर्ज्वलयत्युदीरितः शमीतरुं शुष्कमिवाग्निरुच्छिखः ॥ ३२ ॥
अ० - नरदेव ! एतर्हि मनस्विगर्हिते वर्त्मनि विवर्तमानं भवन्तं उदीरितः मन्युः शुष्कं शमीतरूं उच्छिखः अग्निः इव कथं न ज्वलयति । श० – नरदेव-नरेन्द्र, नराधिप राजन्, मनुष्यों के आराध्य देव । एतर्हि = अब, इस समय में, इस आपत्ति काल मे । मनस्विगर्हिते = मनस्वियों ( मनस्विजनों, शूरजनों, स्वाभिमानी मनुष्यों) के द्वारा निन्दित (गर्हित ) | वर्त्मनि = मार्ग में । विवर्तमानं-चलते हुए, अवस्थित, स्थित, शत्रुकृत दुर्दशा का अनुभव करते हुए । भवन्तं = आप ( युधिष्ठिर ) को । उदीरितः = उद्दीपित, उद्दीस, बढा हुआ । मन्युः = क्रोध, कोप । शुष्कं शमीतरूं = सूखे हुए ( नीरस ) शमी नामक (शीघ्रता से नल नाना है खभाव जिसका ऐसे ) वृक्ष को । उच्छिखः = ऊपर की ओर उठ रही है लपटे ( ज्वालायें, शिखायें) जिसकी ऐसे, ऊँची उठी हुई लपटों वाले । अग्निः इव = अग्नि की तरह । कथं = क्यों, किस कारण से । न ज्वलयति = नहीं जलाता है, ( जला देता, जला डालता, जला रहा है )।
9
अनु० - है राजा ( युधिष्ठिर ) ! इस आपत्ति-काल में मनस्विजनों ( स्वाभिमानी मनुष्यों) के द्वारा निन्दित मार्ग में चलते हुए ( शत्रुकृत दुर्दशा का अनुभव करते हुए ) आपको उद्दीत क्रोध उसी प्रकार क्यों नहीं जला डालता जिस प्रकार ऊँची उठी हुई लपटों वाली अग्नि सूखे हुए शमी वृक्ष को जला डालती है ।
सं०व्या० - शत्रुकृतेन अपमानेन व्यथिता दुर्दशामापन्ना च द्रौपदी प्रतीकाराय युधिष्ठिरस्यौं कोपोद्दीपनं करोति । हे नरेन्द्र ! अस्मिन् आपत्काले याँ शत्रुकृत दुर्दशां भवान् सपरिवारः सम्प्राप्तः तां शूरजनाः निन्दन्ति । इमां दशामनुभवन्तं भवन्तं उद्दीप्तः क्रोधः तथा कथं न दहति यथा प्रज्वलितोऽग्निः शुष्कं शमीवृक्षं