________________
प्रथमः सर्गः
१०६ देखकर वे अपने धैर्य और संयम को तिलाञ्जलि देकर शत्रु-विनाश के लिए उद्यत हो जाते । (२) अनुप्रास, यमक और उपमा की संसृष्टि ।
घण्टापथ-वनान्तेति । वनान्तो वनभूमिरेव शय्या तया कठिनीकृताकृती कठिनीकृतदेहौ । 'आकारो देह आकृतिः' इति वैजयन्ती । विष्वक् समन्तात् । 'समन्ततस्तु परितः सर्वतो विश्वगित्यपि' इत्यमरः । कचाचितौ कचव्याप्ती। विशीर्णकेशावित्यर्थः। अत एव अगजौ गिरिसम्भवौ गजाविव । स्थितौ एतौ यमौ युग्मजातो माद्रीपुत्रावित्यर्थः 'यमो दण्डधरे घाझे संयमे यमजेऽपि च' इति विश्वः । विलोकयन् त्वं कथं धृतिसंयमौ सन्तोषनियमौ । 'धृतिर्योगान्तरे धैर्य धारणावरतुष्टिषु' इति विश्वः । वाधितुं नोत्सहते न प्रवर्तसे । 'शकधृष' इत्यादिना तुमुन् । अहो ते महद्धयमिति भावः ॥ ३६ ॥ इमामहं वेद न तावकी धियं विचित्ररूपाः खलु चित्तवृत्तयः । विचिन्तयन्त्या भवदापदं परां रुजन्ति चेतः प्रसभं ममाधयः॥३७॥
अ०-अहम् इमां तावकी धियं न वेद । चित्तवृत्तयः विचित्ररूपाः खलु । परां भवदापदं विचिन्तयन्त्याः मम चेतः आधयः प्रसभं रुजन्ति ।
श०-अहम् = मैं (द्रौपदी)। इमां = इस । तावकी = तुम्हारी, आप (युधिष्ठिर ) की । धियं = बुद्धि (मति, चित्तवृत्ति) को। न वेद = नह जानती हूँ (नहीं जान पा रही हूँ), नहीं समझ पाती (नहीं समझ पा रही हूँ)। चित्तवृत्तयः = चित्तवृत्तियाँ (मनोवृत्तियाँ), अन्तःकरण (मन, चित्त) की प्रवृत्तियाँ (वृत्तियाँ, व्यापार)। विचित्ररूपाः = अनेक रूप वाली, बहुविध, विभिन्न ( भिन्न-भिन्न, विविध) प्रकार की। खल = निश्चय ही। पराम्बड़ी, प्रबल, महती। भवदापदं = आपकी विपत्ति (आपत्ति) को। विचिन्तयन्त्याः = सोचती हुई, विचार करती हुई। मम = मेरे, मुझ (द्रौपदी) के । चेतः = चित्त (मन, हृदय) को। आधयः = मनोव्यथायें, मानसिक न्यथायें । प्रसभं = बलपूर्वक, अत्यधिक रूप में। रुजन्ति = पीड़ित (व्यथित, न्याकुल, नष्ट) कर रही हैं।
अनु०-मैं (द्रौपदी) आपकी इस (= इस प्रकार की) बुद्धि को समझ