________________
ਅਰਿਹੰਤ ਤੇ ਤੀਰਥੰਕਰ
ਜੈਨ ਧਰਮ ਕਰਮ ਪ੍ਰਧਾਨ ਧਰਮ ਹੈ । ਮੱਨੁਖ ਦੇ ਚੰਗੇ ਮੰਦੇ ਕਰਮ (ਕੰਮ) ਹੀ ਨਰਕ ਅਤੇ ਸਵਰਗ ਦਾ ਕਾਰਣ ਹਨ । ਮੱਨੁਖ ਆਪਣੇ ਭਾਗ ਨੂੰ ਆਪ ਬਨਾਉਣ ਵਾਲਾ ਹੈ । ਕੋਈ ਤੀਸਰੀ ਤਾਕਤ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਮਾਮਲੇ ਵਿਚ ਦਖਲ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੀ । ਆਤਮਾ ਅਲਗ ਹੈ ਅਤੇ ਸ਼ਰੀਰ ਅੱਲਗ ਹੈ । ਜਦ ਆਤਮਾ ਕਰਮਾਂ ਦਾ ਚੱਕਰ ਪੂਰਾ ਕਰਕੇ ਜਨਮ ਮਰਨ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਉਸਨੂੰ ਹੀ ਜੈਨ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਆਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਆਤਮਾ ਦੀ ਸਰਵ ਉੱਚ ਅਵਸਥਾ ਹੀ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਹੈ । ਰਾਗ ਅਤੇ ਦਵੇਸ਼, ਕਰਮ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਣ ਹਨ । ਜਿਸ ਦੇ ਸਿਟੇ ਵਜੋਂ ਆਤਮਾ, ਅਨੰਤ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਕਾਮ, ਕਰੋਧ, ਮੋਹ ਤੇ ਲੋਭ ਦੇ ਵੱਸ਼ ਪੈ ਕੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ, ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਜਨਮ ਲੈ ਕੇ ਭਟਕ ਰਹੀ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਇਹ ਆਤਮਾ ਰਾਗ ਦਵੇਸ਼ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸੇ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ (ਸਵਰਗ ਅਵਸਥਾ) ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਅਨੰਤ ਕਾਲ ਤੋਂ ਆਤਮਾ ਰੂਪੀ ਸ਼ੁਧ ਸੋਨੇ ਉਪਰ ਪਈ ਕਰਮ ਰੂਪੀ ਧੂੜ ਝੜ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਚਾਰੋਂ ਪਾਸੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਮਾਨ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।ਇਸੇ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਅਰਿਹੰਤ ਅਵਸਥਾ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਜੈਨ ਸ਼ਾਸ਼ਤਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ, ਪਸ਼ੂ, ਪੰਛੀ, ਦੇਵਤੇ ਆਦਿ ਸਭ ਜੂਨਾਂ ਦੇ ਜੀਵ ਅਰਿਹੰਤਾਂ ਦੀ ਭਗਤੀ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਅਰਿ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਦੁਸ਼ਮਣ ਹੰਤ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਰਮ ਖਤਮ ਕਰਨ ਵਾਲਾ, ਭਾਵ ਇਹ ਕਿ ਆਤਮਾ ਦੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਤੇ ਜਿੱਤ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਵਾਲਾ । ਇਸੇ ਅਰਿਹੰਤ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ' ਜਿਨ ' ਭਾਵ ਜੇਤੂ ਆਖਦੇ ਹਨ ।ਜੈਨ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਇਸੇ ਜਿਨ ' ਸ਼ਬਦ ' ਤੋਂ ਹੋਈ ਹੈ, ਤੀਰਥੰਕਰ ਬਾਰੇ ਜੈਨ ਸ਼ਾਸ਼ਤਰਾਂ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੁਝ ਖਾਸ ਲੱਛਣ ਵਰਨਣ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ । ਜੋ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਆਤਮਾ ਗੁਣਾ ਪਖੋਂ ਇਕ ਹੈ ਪਰ ਸੰਖਿਆ ਪਖੋਂ ਅਨੰਤ ਹਨ । ਹਰ ਆਤਮਾ ਦੀ ਆਪਣੀ ਸੱਤਾ ਹੈ।
ਤੀਰਥੰਕਰ
j
ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਤੀਰਥੰਕਰ ਹੀ ਅਰਹਿੰਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਪਰ ਸਾਰੇ ਅਰਿਹੰਤ ਤੀਰਥੰਕਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ । ਜੈਨ ਪ੍ਰੰਪਰਾ ਵਿਚ ਤੀਰਥੰਕਰ ਦਾ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਮੁਖ ਸਥਾਨ ਹੈ ਤੀਰਥੰਕਰ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਸਾਧੂ, ਸਾਧਵੀ, ਵਿਕ ਅਤੇ ਵਿਕਾ ਰੂਪੀ ਤੀਰਥ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ
ਕਰਨ ਵਾਲਾ
8
ਭਗਵਾਨ ਮਹਾਵੀਰ
