________________
૧૧
(અનુષ્ટુપ) નિર્જીવ જીવતી કિંવા, વસ્તુ હો અલ્પ કે બહુ, દાતણની સળી માત્ર, આજ્ઞા યાચ્યા વિના કદી. નહિ ગ્રહે સ્વયં કિંવા, ગ્રહાવે અન્યથી નહિ, અદત્ત જે ગ્રહે તેને અનુમોદે ન સંયમી. ‘‘સજીવ વસ્તુ કે નિર્જીવ વસ્તુ, અલ્પ પ્રમાણમાં કે બહુ પ્રમાણમાં બીજું તો શું પણ દાતણની એક સળી માત્ર પણ, માલિકની રજા મેળવ્યા વિના સંયમી પુરુષો સ્વયં ગ્રહણ કરે નહિ, બીજા દ્વારા ગ્રહણ કરાવે નહિ, કે અદત્ત ગ્રહણ કરનારને અનુમોદન સુધ્ધાં આપે નહિ.”
વિનોદભાઈની અપેક્ષાને સંતોષ આપી શકાય તેવો જૈન શાસ્ત્રોના ઉપરના શ્લોકોનો આધાર સહેજે જ મળી ગયો છે. જેમાંથી પ્રશ્નોનો જવાબ મેળવવો સરળ થશે. શ્લોકમાં આવતો અદત્ત શબ્દ સમજવા જેવો છે.
જૈનધર્મના પાયામાં પાંચ મહાવ્રત છે. સત્ય, અહિંસા, અસ્તેય અથવા અચૌર્ય (ચોરી ન કરવી) બ્રહ્મચર્ય અને અપરિગ્રહ, આમાં ત્રીજું મહાવ્રત તે ‘અદત્તાદાનવિરમણં’ અથવા ‘અદત્તાદાનત્યાગ' છે. એનો અર્થ કોઈપણ વસ્તુ તેના માલિકની રજા કે સંમતિ લીધા સિવાય લેવાનો સદંતર ત્યાગ એવો થાય છે. મતલબ વસ્તુના માલિકની રજા સિવાય વસ્તુ લેવાય તે ચોરી કહેવાય. અને આમ ચોરી પોતે તો ન જ કરાય પણ કોઈ પાસે કરાવાય નહિ, કે કોઈ કરતું હોય તેનું અનુમોદન પણ ન થાય.
આ વ્રતનો આ શબ્દાર્થ થયો. પણ જૈન સિદ્ધાંત યુક્ત જૈનધર્મ તો સ્થૂળ શબ્દના અર્થ કરતાં પણ એના સૂક્ષ્મભાવ અર્થને વધુ મહત્ત્વ આપીને સ્થૂળ અને સૂક્ષ્મ એમ બંને દૃષ્ટિએ વ્રતનું પાલન કરવામાં માને છે. દાન શ્રેષ્ઠતા સમજવા માટે આ વ્રતનું રહસ્ય પ્રથમ સમજી લેવા જેવું છે. મુનિશ્રી સંતબાલજી આ વ્રતને કઈ રીતે સમજ્યા હતા તેનો જ એક બનેલો પ્રસંગ જોઈએ.
મુનિશ્રીનો વિહાર નળકાંઠાના ગામડાંઓમાં ચાલતો હતો. સાથે છોટુભાઈ (છોટાલાલ વસનજી મહેતા) હતા. રસ્તાની બાજુમાં રાયણનું ઝાડ હતું. ત્યાંથી પસાર થતાં છોટુભાઈએ રાયણના ઝાડ નીચે પડેલી એક રાયણ નીચા નમીને ઉપાડીને ખાધી. મુનિશ્રીએ આ જોયું પણ તે વખતે કંઈ બોલ્યા નહિ. વિહારમાં સામે ગામ મુકામ હતો. રાત્રે ગામની જાહેર પ્રાર્થના સભામાં મુનિશ્રીએ ચોરી કોને કહેવાય એ સમજાવતાં છોટુભાઈએ રાયણ લીધી એનો દાખલો આપીને એ મતલબનું કહ્યું કે,
અનુભવની આંખે
