________________
૧૨૦
ક્ષમાળા
શિક્ષાપાઠ ૩૧. પ્રત્યાખ્યાન
પચ્ચખાણ નામને શબ્દ વારંવાર તમારા સાંભળવામાં આવ્યો છે. એને મૂળ શબ્દ “પ્રત્યાખ્યાન' છે, અને તે અમુક વસ્તુ ભણી ચિત્ત ન કરવું એ જે નિયમ કરે તેને બદલે વપરાય છે. પ્રત્યાખ્યાન કરવાને હેતુ મહા ઉત્તમ અને સૂક્ષમ છે. પ્રત્યાખ્યાન નહીં કરવાથી ગમે તે વસ્તુ ન ખાઓ કે ન ભેગવે તે પણ તેથી સંવરપણું નથી, કારણ કે તત્વરૂપે કરીને ઈરછાનું રૂંધન કર્યું નથી. રાત્રે આપણે ભેજન ન કરતા હોઈએ, પરંતુ તેને જે પ્રત્યાખ્યાનરૂપે નિયમ ન કર્યો હોય તે તે ફળ ન આપે, કારણ આપણી ઈચ્છા ખુલ્લી રહી. જેમ ઘરનું બારણું ઉઘાડું હોય અને શ્વાનાદિક જનાવર કે મનુષ્ય ચાલ્યું આવે તેમ ઈચ્છાનાં દ્વાર ખુલ્લાં હોય તે તેમાં કર્મ પ્રવેશ કરે છે. એટલે કે એ ભણું આપણા વિચાર છૂટથી જાય છે, તે કર્મબંધનનું કારણ છે અને જે પ્રત્યાખ્યાન હોય તે પછી એ ભણી દ્રષ્ટિ કરવાની ઈચ્છા થતી નથી. જેમ આપણે જાણીએ છીએ કે વાંસાને મધ્ય ભાગ આપણાથી જોઈ શકાતે નથી, માટે એ ભણું આપણે દ્રષ્ટિ પણ કરતા નથી, તેમ પ્રત્યાખ્યાન કરવાથી અમુક વસ્તુ ખવાય કે ભેગવાય તેમ નથી એટલે એ ભણી આપણું લક્ષ સ્વાભાવિક જતું નથી; એ કર્મ આવવાને આડે કટ થઈ પડે છે. પ્રત્યાખ્યાન કર્યા પછી વિસ્મૃતિ વગેરે કારણથી કોઈ દેષ આવી જાય તે તેનાં પ્રાયશ્ચિત્ત નિવારણ પણ મહાત્માઓએ કહ્યાં છે.
પ્રત્યાખ્યાનથી એક બીજો પણ મોટો લાભ છે, તે એ
