________________
तृतीयो व्यवहारतरङ्गः
[मूल]
भवेद् गृहस्थः सततं नरः सद्व्यवहारवान्।
चतुर्वर्गफलं तस्य करस्थमिव लक्ष्यते॥१९९॥(३.५)
(अन्वयः) (यः) गृहस्थः नरः सततं सद्व्यवहारवान् भवेत् तस्य चतुर्वर्गफलं करस्थमिव लक्ष्यते ।
(अर्थः)
[मूल]
देवे च दैवज्ञे तीर्थे चैव भिषग्वरे ।
यथा भवति विश्वासस्तथा फलमवाप्नुयात् ॥ २००॥(३.६)
(अन्वयः) गुरौ, देवे, दैवज्ञे, तीर्थे चैव भिषग्वरे, यथा विश्वासो भवति फलं तथा अवाप्नुयात्।
(अर्थः)
[मूल]
जो मनुष्य गृहस्थ हमेशा अच्छे व्यवहार से युक्त होता है उसका चतुर्वर्ग फल (धर्म-अर्थ-काम-मोक्ष) करतल के ऊपर ही है ऐसा दर्शित होता है।
गुरु, देव, ज्योतिषी, तीर्थ और श्रेष्ठ वैद्य में जितना विश्वास होता है उतने हि फल की प्राप्ति होती है। आचारे व्यवहारे च व्यवसाये सभासु च।
सत्येनापि न कुर्वीत शपथं गौरवापहम् ॥२०१॥ (३.७)
(अन्वयः) आचारे व्यवहारे च व्यवसाये सभासु च, सत्येनापि गौरवापहं शपथं न कुर्वीत
(अर्थः)
[मूल]
३९
आचरण, व्यवहार, व्यवसाय और सभा में, सत्य होते हुए भी गौरव का नाश करनेवाली शपथ नहीं लेनी चाहिए।
कुर्वन् कुव्यवहारं यो दृष्टः पूर्वं पतन्नधः ।
पुनस्तेन न कर्तव्यो व्यवहारः सुधीमता ॥ २०२॥ (३.८)
(अन्वयः) यो कुव्यवहारं कुर्वन् यो पूर्वं अधः पतन् दृष्टः तेन (सह) सुधीमता पुनः व्यवहारो न कर्तव्यो । दुष्ट व्यवहार करते हुए जिसका अधःपतन पहले देखा गया हो ऐसे मनुष्य के साथ बुद्धिमान् (मनुष्य) को फिर से व्यवहार नहि करना चाहिए।
(अर्थः)
[मूल]
महता तद्वचो वाच्यं शक्यते कर्तुमेव यत् ।
नावर्षन् जलदो जातु दर्शयत्युत्तरोन्नतिम्॥२०३॥(३.९)
(अन्वयः) महता तद्वचो वाच्यं यत् कर्तुमेव शक्यते, अवर्षन् जलद उत्तरोन्नतिं न जातु दर्शयति।
(अर्थः)
महान लोगों को वही वचन बोलने चाहिए जो पूरे हो सके। पानी न बरसाने वाला बादल कभी उत्तर उन्नति को नही दिखाता है।
[मूल]
देशकालप्रभावानां तत्त्वं विज्ञाय सर्वदा ।
योजनीयानि कार्याणि सर्वाण्यपि सुबुद्धिभिः ॥ २०४॥(३.१०)
(अन्वयः) सुबुद्धिभिः सर्वदा देशकालप्रभावानां तत्त्वं विज्ञाय सर्वाण्यपि कार्याणि योजनीयानि ।
१. अयं श्लोकः हस्तप्रतिषु न दृश्यते-को२०००८, को१५९३२, ओ २८७८