________________
કણિકનો બોધ અને નિત્યનો અનુભવ
મનથી કર્મબંધન થતું જ નથી
જો મન વડે કર્મબંધન થતું હોત તો એકેન્દ્રિયથી અસંશી પંચેન્દ્રિય સુધી દરેક જીવોને કર્મબંધન રહિત માનવાનો પ્રસંગ આવશે. દ્રવ્યમન કે ભાવમન કર્મબંધનનું કારણ નથી. દ્રવ્યમન મનોવર્ગણારૂપ પુદગલનું પરિણમન છે, સાક્ષાત્ પુદગલ છે તેથી તે કર્મબંધનનું કારણ ન જ થઈ શકે. એ પ્રમાણે દ્રવ્યમનના નિમિત્તથી પરિણમતા ક્ષયોપશમજ્ઞાનને ભાવમન કહે છે. ભાવમનનું બીજુ નામ ક્ષયોપશમશાન છે. છદ્મસ્થ જીવનો જ્ઞાનસ્વભાવ જે પર્યાયમાં વ્યક્ત થાય છે તે જ્ઞાનનું નામ ભાવમન છે તેથી તે પણ કર્મબંધનનું કારણ ન જ થઈ શકે.
કર્મબંધનનું મૂળકારણ મોહ-રાગ-દ્વેષના વિકારી પરિણામ છે. તે વિકારી ભાવો દ્રવ્યમન કે ભાવમન નથી, તેથી દ્રવ્યમન કે ભાવમન કર્મબંધનનું કારણ થતા નથી.
કોઈ અજ્ઞાની જીવો મનને કર્મબંધનના કર્તા ન માને તેથી શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજીએ આત્મસિદ્ધિ શાસ્ત્રમાં વર્ણિત છ પદ પૈકી ત્રીજા પદમાં આત્માને કર્મનો કર્તા તથા ચોથા પદમાં આત્માને કર્મનો ભોક્તા સિદ્ધ કર્યો છે. મન કર્મનો કર્તા તથા ભોક્તા નથી, તેથી તેને સ્થિર કરવાના પ્રયોગ કરવાથી આત્માનું સંસાર પરિભ્રમણ રોકાઈ શકતું નથી. ચંચળપણું તો મનનો સ્વભાવ છે, તેને સ્થિર રાખવાના પ્રયોગ તો તેના સ્વભાવ વિપરીત કાર્ય છે. કાંચનો ગ્લાસ છૂટી ન જાય તેના માટે તેને બળપૂર્વક દબાવીને પકડી રાખવાથી છૂટશે નહીં, પણ ફૂટશે. એ જ પ્રમાણે મનને સ્થિર રાખવાથી પણ આત્માનુભૂતિરૂપ અપૂર્વકાર્ય સિદ્ધ થઈ શકતું નથી.
