________________
ક્ષણિકનો બોધ અને નિત્યનો અનુભવ
નિત્યનો અનુભવ
*
*
નિત્યનો અનુભવ એટલે આત્માના નિત્યપણાનો અનુભવ. અહીં દીર્ઘ દ્રષ્ટિએ નિત્ય શબ્દનો અર્થ સમજવો જોઈએ. જો કે નિત્યપણું પણ આત્માનો અંશ જ છે. દ્રવ્ય તો દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ તથા ભાવ એમ
સ્વચતુષ્ટયમય હોય છે. તેમ છતાં અહીં કાળની મુખ્યતાથી આત્માને નિત્ય કહ્યો છે, પરંતુ તેમાં દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર તથા ભાવરૂપ અંશો પણ ગર્ભિત છે એમ સમજવું જોઈએ. અનંત ગુણોનો અભેદ ચૈતન્ય ઘનપિંડ શાકભાવ જ અનુભવનો અનુભાવ્ય છે. જ્ઞાયકભાવનો અનુભવ જ નિત્યનો અનુભવ છે.
જગતમાં રહેલા અનંતાનંત પદાર્થોને શેય કહેવામાં આવે છે. તથા શેયને જાણનાર હોવાથી આત્માને શાયક કહે છે. અહીં કોઈ કહે કે જો શેયને જાણતો હોવાથી આત્માને જ્ઞાયક કહેવામાં આવતો હોય તો આત્માના શાયકપણાનું કારણ પરદ્રવ્ય માનવું પડે. પરંતુ એ વાત સમજવી જોઈએ કે જગતમાં રહેલા અનંતાનંત પદાર્થો જાનમાં જણાતા હોવાથી તે પદાર્થોને જે કહેવામાં આવતા હોય છે. આમ જ્ઞાનના કારણે ય એવું નામ તથા શેયના કારણે જ્ઞાયક એવું નામ આપવામાં આવે છે. આત્માને શેયોનો જાણનાર જ્ઞાયક કહેતા તેનું સ્વાધીનપણું છૂટી જતું નથી.
એક વાત યાદ રાખવી જોઈએ કે દ્રષ્ટિનો વિષય ભગવાન આત્મા જાતા નથી, પણ લાયક છે. જ્યારે આત્માને શાતા કહેવામાં આવે ત્યારે તે એક જ્ઞાન ગુણનો અધિપતિ એવો ભાવ ગ્રહણ થાય છે પરંતુ જ્યારે આત્માને શાયક કહેવામાં આવે ત્યારે તે અનંત ગુણોનો અભેદ અખંડ એક અધિપતિ ભગવાન આત્મા સિદ્ધ થાય છે. આત્માને શાતા કહેતા તેમાં અન્ય ગુણોનો સમાવેશ ન થતો હોવાથી શાતાની સાથે દ્રષ્ટા શબ્દનો પ્રયોગ પણ કરવામાં આવે છે. ત્યાં દ્રષ્ટા કહેતા દર્શન ગુણનું અધિપતિપણું સિદ્ધ થાય છે. કોઈ અપેક્ષાએ જ્ઞાતા-દ્રષ્ટા શબ્દ ગુણભેદરૂપ આત્માનો સૂચક છે, શાયક આત્મા એવો શબ્દ ગુણોથી અભેદ આત્માનો સૂચક છે.
