________________
७४८
तत्त्वार्यसूत्रे सम्यग्ज्ञानं पञ्चविधं भवति, मतिश्रुतावधिमनःपर्यवकेवलज्ञानभेदात, तत्राऽऽमिनिबोधिकज्ञानरूपं मतिज्ञानमवसे यम् । तत्र-ज्ञानावरणं तावद् ज्ञानप्रतिबन्धक मुच्यते, तत् त्रिविधं भवति, मनोगतम्-इन्द्रियगतं-विषयगतञ्चति । तत्र. मात्सर्यादिक मनोगतमावरणम् काच-कामलादिक मिन्द्रियगतमावरणम्, (काचथाऽत्र-नेत्ररोगविशेषः काचविन्दु नाम्ना प्रसिद्धः) सूक्ष्मत्वगाढान्धकारव्यातस्वादिकं विषयगतमावरणं भवति, तस्य खलु-आवरणस्य सर्वथा नाशः क्षय उच्यते । आवरणस्य विद्यमानत्वेऽपि-अनुभूतत्त्वावस्था उपशम उच्यते । तत्र मतिज्ञानावरणक्षयोपशमे सति-इन्द्रिय मनसि पुरस्कृत्य व्यापूतः सन् यथार्य
पूर्वोक्त सम्यग्ज्ञान पांच प्रकार का है-(१) मति (२) श्रुत (३)अवधि (४) मनापर्यव और (५) केवलज्ञान । आभिनियोधिकज्ञान को मतिज्ञान कहते हैं। जो ज्ञान को आवृत्त-आच्छादित करे वह ज्ञानावरण कहा लाता है। आवरण तीन प्रकार के होते हैं-मनोगत, इन्द्रियगत और विषयगत । मात्सर्य आदि मनोगत आवरण है, काच-कामलादिक रोग इन्द्रियगत आवरण हैं (काच नामक नेत्रों का एक रोग होता है जो काचविन्दु नाम से भी प्रसिद्ध है)। मृक्षमता, गाढ अंधकार से व्याप्त होना आदि विषयगत आवरण हैं। आवरण का सर्वथा नाश होना क्षय कहलाता हैं आवरण विद्यमान तो हो मगर उद्भूत (प्रकट) न हो तो ऐसी अवस्था को उपशम कहते हैं।
मतिज्ञानावरण का क्षयोपशम होने पर इन्द्रिय और मन के निमित्त से जो यथार्थ ज्ञान होता है वह मतिज्ञान कहलाता है। तात्पर्य यह સમ્યજ્ઞાનના અતિશ્રત આદિ પાંચ ભેદની પ્રરૂપણ કરીએ છીએ–
पूर्वरित सन्यज्ञान पांय प्रसनु छ- (१) मति (२) श्रुत (3) अवधि () भनः ५५4 मन (५) वणज्ञान मानिनिमाधि 3-ज्ञानने मतिज्ञान કહે છે. જે જ્ઞાનને આવૃત્ત–આચ્છાદિત કરે તે જ્ઞાનાવરણ કહેવાય છે. આવરણ ત્રણ પ્રકારના હોય છે-મગત ઈન્દ્રિયગત અને વિષયગત, માત્સર્ય આદિ મનગત આવરણ છે, કાચ-કામલાદિક રોગ ઈન્દ્રિયગત આવરણ છે. (કાચ નાને અને એક રોગ હોય છે જે કાયબિ નામથી પણ પ્રસિદ્ધ છે,) સૂક્ષમતા, ગાઢ અંધકારથી વ્યાપ્ત થવું વગેરે વિષયગત આવરણ છે. આવરણને સર્વથા નાશ થ ક્ષય કહેવાય છે. આવરણ વિદ્યમાન તે હોય પરતું ઉદ્ભૂદ (પ્રકટ) ન હોય તે એવી અવસ્થાને ઉપશમ કહે છે.
મતિજ્ઞાનાવરણને ક્ષયે પશમ થવાથી ઈન્દ્રિય તેમજ મનના નિમિત્તથી યથાર્થ જે જ્ઞાન થાય છે તે મતિજ્ઞાન કહેવાય છે તાત્પર્ય એ છે કે મતિજ્ઞાના
श्री तत्वार्थ सूत्र : २
