________________
दीपिका-नियुक्ति टीका अ.७ २.६९ धर्मशुक्लध्यानयोर्मोक्षहेतुत्वम् ५०५ सुक्के' इति चत्वारिध्यानानि प्रज्ञानि, तद्यथा आत ध्यानम् रौद्रध्यानम् धम्मध्यानम् शुक्लं ध्यानमिति ॥६८॥
मूलम्-धम्मसुक्काई मोक्खहे उणो ॥६९॥ छाया-धर्थ शुक्ले मोक्षहेतू ॥६९॥
तत्यार्थदीपिका-'पूर्व तावद् आभ्यन्तरतपसः प्रायश्चित्तादि भेदेन पबिधस्य क्रमशो निरूपणानन्तरं षष्ठमपि ध्यानरूपमाभ्यन्तरतप: आतरौद्र धर्मशुक्लभेदेन चतुर्विधं पतिपादितम्, तत्र प्रथमद्वयं संसारहेतु:-अन्तिमद्यश्च मोक्षहेतुर्भवतीति प्रतिपादयितुमाह-धम्मसुकाई मोक्ख हे उणो' इति धर्म शुक्ले पूर्वोक्ते धर्मादनपेतलक्षणधर्म शुक्लश्चेत्येते द्वे अन्तिमे ध्याने मोक्षहेतू मुक्तिसाधने भवतः । प्रथमद्वयन्तु आर्तध्यानं रौद्रध्यानश्च संसारस्थितिकारणं भवति, 'ध्यान चार कहे गए हैं- आर्तध्यान, रौद्रध्यान, धर्मध्यान और शुक्ल ध्यान ॥६॥
'धम्मसुकाई मोक्खहे उणो' सत्रार्थ-धर्मध्यान और शुक्लध्यान मोक्ष के कारण हैं ॥६९॥
तत्वार्थदीपिका-पहले प्रायश्चित आदि के भेद से छह प्रकार के आभ्यन्तर तप का क्रमशः निरूपण करने के पश्चात् छठे आभ्यन्तर तप ध्यान के आतं, रौद्र, धर्म और शुक्ल के भेद से चार प्रकार प्रदर्शित किए गए, इनमें से प्रथम के दो संसार के कारण है और अन्तिम दो मोक्ष के कारण हैं, यह प्रतिपादन करने के लिए कहते हैं
पूर्वोक्त धर्मपान और शुक्लध्यान मोक्ष के साधन है। प्रारंभ के दो अर्थात् आतध्यान और रौद्रयान संसार के कारण हैं। अन्तिम दो को जश मोक्ष का साधन कहा तो पारिशेष्य न्याय से आरंभ के
'धम्मसुकाई मोक्खहेउणो' त्या સૂત્રાર્થ-ધર્મધ્યાન અને શુકલધ્યાન મોક્ષના કારણ છે. ૬૯
તત્વાર્થદીપિકા–પહેલા પ્રાયશ્ચિત્ત આદિના ભેદથી છ પ્રકારના આભાર તપનું કમશઃ નિરૂપણ કર્યા બાદ છઠ્ઠા આભ્યન્તર તપ યાનના આd, રૌદ્ર, ધર્મ અને શુકલના ભેદથી ચાર પ્રકાર પ્રદર્શિત કરવામાં આવ્યા આમાંથી પ્રથમ બે સંસારના કારણ છે જયારે છેલ્લા બે મોક્ષના કારણ છે એ પ્રતિપાદન કરવાના આશયથી કહીએ છીએ
પૂર્વોક્ત ધર્મધ્યાન અને શુકલધ્યાન મોક્ષના સાધન છે. પ્રારંભના બે અર્થાત આધ્યાન અને રૌદ્રધ્યાન સંસારના કારણે છે. અન્તિમ બેને જે મેક્ષના સાધન કહેવામાં આવ્યા તે પારિશેવ્ય ન્યાયથી આરંભના બે
श्रीतत्वार्थ सूत्र :२
