________________
दीपिका-नियुक्ति टीका अ. ७५.५० देशावकाशिकवतस्यातिचारनि० ३७५ मतप्रयोजनयशात त्वमयश्यमेव तत्र गत्वा ममाऽभीष्टं गवादिकमानय 'इदं वा ममादिष्टं कुरु' इत्येवमुक्त्वा भृ यस्य प्रेषणं प्रेषणप्रयोगः २ एव-मभिगृहीत भूप्रदेशतो बहिः प्रदेशे समुत्पन्ने प्रयोजनेऽभिग्रहव्यतिक्रमभयात् स्वयं गन्तु मसमर्थत्वात् छिकोरकासादि शबरकरणेन बहिः-प्रदेशवर्तिनः पुरुषान पतिबोधयति, ते च पुरुषास्तच्छन्दश्रवणाऽनन्तरं झटित्येव तत्समीपमागच्छन्ति' इत्येवं शब्दाऽनुपतनशीलत्वात्-'शब्दानुपात' इति व्यवहियते ३ एवं-रूपानुपात:तावत्-शब्दमनुच्चारयन्नेव प्रयोजन शात् स्वशरीरावयवभूतं हस्ताङ्गुल्यादिकं परेभ्यो दर्शयति तदर्शनाच्च परे द्रष्टारोऽपि तत्पत्यासन्ना भवन्ति, इत्येवं रीत्या प्रेषणप्रयोग कहलाता है । मर्यादित क्षेत्र का उल्लंघन करने से व्रत का भंग हो जाएगा, ऐसा भय हो और मर्यादित क्षेत्र से बाहर कोई प्रयोजन हो तब ऐसा कहना कि-'तुम अवश्य वहां जाकर मेरी अभीष्ट गाय आदि ले आओ' अथवा 'मेरा अमुक कार्य कर दो' इस प्रकार कह कर भृत्य को भेजना प्रेषणप्रयोग है।
इसी प्रकार मर्यादित प्रदेश से बाहर किसी प्रयोजन के उत्पन्न होने पर व्रतभंग के भय से स्वयं न जा सकता हो, तब छींक कर अथवा खांस कर मर्यादा से बाहर के पुरुषों को चेतावनी देता है। वे पुरुष उसका शब्द सुनकर झट-से उसके समीप आ जाते हैं, ऐसा करना शब्दानुपात नामक अतिचार है।
शब्द का उच्चारण किये विना ही प्रयोजनवशात् अपने शरीर के अवयव हाथ या उंगली आदि दूसरे को दिखलाता है और उन्हें કહેવાય છે. મર્યાદિત ક્ષેત્રનું ઉલ્લંઘન કરવાથી વ્રતને ભંગ થઈ જશે, એ ભય લાગે અને મર્યાદિત ક્ષેત્રથી બહાર કોઈ કારણ આવી પડે ત્યારે આ પ્રમાણે કહેવું કે તમે અવશ્ય ત્યાં જઈને મારી ગાય વગેરે લઈ આવે અથવા “મારૂં અમુક કાર્ય કરી અપ” આવું કહીને નેકરને મોકલ પ્રેષણપ્રયોગ છે.
આવી જ રીતે મર્યાદિત પ્રદેશથી બહાર કઈ પ્રજન આવી પડવાથી વ્રતખંડનના ભયથી સ્વયં જઈ શકે તેમ ન હોય ત્યારે છીંક ખાઈને અથવા ઉધરસ ખાઈને મર્યાદા બહાર રહેલા પુરૂને ઈશારે કરે છે. તે લેક તેને શબ્દ સાંભળીને એકદમ તેની પાસે આવી જાય છે. આમ કરવું શબ્દાનુપાત નામક અતિચાર છે. ' શબ્દનું ઉચ્ચારણ કર્યા વગર જ પ્રજનવશાત પિતાના શરીરના અવયવ હાથ અગર આંગળી વગેરે બીજાને બતાવે છે અને તે જોઈને લેખકો
શ્રી તત્વાર્થ સૂત્રઃ ૨
