________________
N
१७०
श्रीदशवकालिकसूत्रे की भृतयः । बीजरुहाः बीजाद् रोहन्ति = प्रादुर्भवन्तीति ते तथा शालिगोधूमादयः । सम्मूच्छिमाः संम्मूर्च्छन्ति-बीजं विनापि दग्धभूमावपि समुद्भवन्तीति ते तथोक्ताः पृथिवीजलसंयोगमात्रजनितास्तृणविशेषा इत्यर्थः । आर्षत्वात्सिद्धिः तथा तृणलता:-तृणानिलताश्चेत्यर्थः । वनस्पतिकायिकाः' = अवशिष्टाः समस्तवनस्पतय इत्यर्थ । यद्वा तृणलतावनस्पतिकायिकाः' इत्येकं पदम् , तत्र तृणानि-दर्भादीनि, लताः चम्पकाऽशोकवासन्त्या दयः, वनस्पतिकायिकाः बनस्पतिकाय भेदाः, -अग्रबीजादयः सर्वेऽपि वनस्पतिकायिका एव, पुनर्वनस्पतिकायिकग्रहणं म्वगतसूक्ष्मादिसकलभेदख्यापनार्थम् । स्वबीजाः पूर्वविहितस्वस्वनामगोत्रप्रकृत्युदयात्मककारणवन्तः , अर्थात् पूर्वोक्ता अग्रवोजादयः सर्वेऽपि चित्तवन्तः, इत्यादीनां व्याख्या पूर्ववत् ।
इति पञ्चस्थावरकायनिरूपणम् ॥५॥ स्कन्धबीज-स्कन्ध (थुड़ ) ही जिसका बीज है । उस शल्लकी आदिको स्कन्धबोज कहते है ।
बीजरुह-चांवल गेहुँ आदि बीजसे उगनेवालो वनस्पति को बीजरुह कहते हैं।
संमूछिम-विना बीज के जली हुई भूमि में भी जो पृथिवी और जल के संयोग से उग जावे ऐसी घास आदि को संमूछिम कहते है।
" तृणलता-तिनका (घास ) और लताएं सब वनस्पतिकायिक हैं अथवा "तृणलतावनस्पतिकायिकाः" यह एक ही पद है । दर्भ (दूब आदि, तृण, चम्पक, अशोक और वासन्ती आदि लताएं और वनस्पतिकायके भेद अग्रबीज आदि सब वनस्पतिकायिक हैं। सूत्र में दूसरी बार 'वनस्पतिकायिक' पद का ग्रहण इसलिए किया है कि-ऊपर बताये हुए भेदोंके सिवाय शूक्ष्म बादर आदि और भी समस्त भेदों का ग्रहण हो जावे । ये सब पहले दिखलाये हुए
પર્વબીજ–ગાંઠ યા પર્વમાં જેનું બીજ છે એવી શેરડી આદિ પર્વબીજ કહેવાય છે. સ્કંધબીજ–અંધ-થડજ જેનું બીજ છે એવા શલકી આદિ ને સ્કધબીજ કહે છે. બીજરૂહ–ચોખા ઘઉં આદિ બીજથી ઉગનારી વનસ્પતિને બીજરૂહ કહે છે.
સંમછિમ–બીજ વિના બળી ગએલી ભૂમિમાં પણ જે પૃથ્વી અને જળના સંગથી ઉગે એવાં ઘાસ આદિને સંમર્ણિમ–કહે છે.
તૃણલતા-તરણાં (ઘાસ) અને લતા એ બધાં વનસ્પતિકા યિક છે.
अथवा तृणलतावनस्पतिकायिका : ये ४ ४ ५४ छे. हुर्म (1631) तृण, ५४, અશોક, અને વાસંતી આદિ લતાઓ અને વનસ્પતિકાયના ભેદ અગ્ર બીજ આદિ બધાં વનસ્પતિકાયિક છે. સૂત્રમાં બીજી વાર “વનસ્પતિકાયિક” શબ્દનું ગ્રહણ એટલા માટે કરવામાં આવ્યું છે કે–ઉપર બતાવેલા ભેદે ઉપરાંત સૂક્ષ્મ બાદર આદિ બીજા પણ બધા ભેદનું ગ્રહણ થઈ જવા પામે એ બધા પહેલાં બતાવેલા પિતા-પિતાના નામ-શેત્રરૂપ પ્રકૃતિનાં
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૧
