________________
अध्ययन ३ गा० १३-१४ उपसहारः
१४७
मूलम्-परीसहरिउदंता, धूयमोहा जिइंदिया।
सव्वदुक्खप्पहीणट्ठा, पक्कमंति महेसिणो ॥१३॥ छाया-परीषहरिपुदान्ता, धृतमोहा जितेन्द्रियाः ।
सर्वदुःखग्रहीणार्थ, प्रक्रामन्ति महर्षिणः ॥१३॥ सान्वयार्थ:-परीसहरिउदंता = परीषहरूपी शत्रुओंको जीतने वाले धूयमोहा = मोहममताके त्यागी जिइंदिया = इन्द्रियों के दमन करनेवाले महेसिणो = महर्षि-मुनिराज सव्वदुक्खप्पहीणट्ठा = समस्त दुःखोंके नाशके लिए पक्कमंति = शक्ति फोडते हैं उद्योग करते हैं ।१३।
टीका-'परीसह०' इत्यादि।
परीषहरिपुदान्ताः = परीषहा = क्षुधा-पिपासादय एव रिपवः = शत्रवः पराभव कारित्वात् परोपहरिपवः, दान्ताः = अन्तर्भावितण्यर्थतया दमिताः = निगृहीता उपशमं प्रापिताः परीषहरिपवो यैस्ते तथोक्ताः,'धृतमोहाः% मुह्यति = सदसद्विवेकरहितोभ वत्यात्माऽनेनेति मोहोऽज्ञानं धूतः = समुज्झितो मोहो यैस्ते तथोक्ताः, नितेन्द्रियाः = जितानि= रागद्वेषवशात्स्वविषयप्रवृत्त्युपरोधपूर्वकं वशीकृतानि इन्द्रियाणि = चक्षुरादीनि यैस्ते एवंविधा महर्षयः = मुनयः सर्वदुःखमहीणार्थ = 'प्रहीण' मिति सौत्रत्वाद् भावक्तातं गृह्यते, तथा च-सर्वाणि च तानि दुःखानि च सर्व दुःखानि सर्वदुखानां प्रहीणं = परित्यागः सर्वदुःखप्रहीणं, सर्वदुःखप्रहीणाय इदं सर्वदुःखप्रहीणार्थम् 'अर्थेन नित्यसमासो विशेष्यलिङ्गता चेति वक्तव्य'-मिति समासः । यद्वा 'प्रक्षीणार्थ-मिति तदर्थः, सर्वदुःखप्रक्षीणार्य = शारीरिक-मानसिक निखिलदुःखविनाशार्थ प्रक्रामन्ति = समुधुजते स्वीगं शक्ति स्फोरयन्तीत्यर्थः ॥१३॥
क्षुधा-पिपासा प्रभृति परीषहरूपी शत्रुओंको पराजित करते हैं । सत्-असत्के बोधसे वंचित करनेवाले मोहको नष्ट कर देते हैं । इन्द्रियोंकी अपने-अपने विषयमें जो प्रवृत्ति होती है, उस प्रवृत्तिको रोक कर इन्द्रियोंको वशमें करके जितेन्द्रिय होते हैं, ऐसे महर्षि शारीरिक और मानसिक समस्त प्रकारके समस्त दुःखोंका विनाश करनेके लिए पमाक्रम फोड़ते हैं ॥१३॥
उपसंहार करते हुए कहते हैं-'दुक्कराइ ' इत्यादि । ભૂખ, તરસ, ઈત્યાદિ પરીષહ-રૂપી શત્રુઓને પરાજિત કરે છે. સતુ અસતના બેધથી વંચિત કરનારા મોહને નષ્ટ કરી નાંખે છે. ઈદ્રિયાની પિત પિતાના વિષયમાં જે પ્રવૃત્તિ થાય છે. તે પ્રવૃત્તિને રોકીને 'ઈદ્રિયોને વશ રાખીને જિતેન્દ્રિય બને છે, એવા મહર્ષિઓ શારીરિક અને માનસિક બધા પ્રકારનાં બધાં દુઃખેને વિનાશ કરવાને માટે પરાક્રમ કરે છે. (૧૩)
वे ५ २ ४२ता ४ छः-दुक्कराई. इत्यादि.
१-निष्ठान्तस्य न पूर्वनिपातः, 'लक्षणहेत्वोः क्रियायाः' इति सूत्रनिर्देशेन पूर्वनिपातप्रकरणस्याऽनित्यत्वात् ।
શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રઃ ૧
