________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० ५ १०८ सु०२ जीवादिवृद्धिहान्यादिनिरूपणम् ६५१ कालपर्यन्तम् अवस्थिताः वृद्धि हान्योरभावावस्थायां तिष्ठन्ति ? भगवान् आह'गोयमा ! जहण्णेणं एगं समयं, उक्कोसेणं चउवीसं मुहुत्ता' हे गौतम ! नैरयिकाः जघन्येन एकं समयम् , उत्कर्षेण चतुर्विशति मुहूर्तान् , चतुर्विंशति मुहूर्तपर्यन्तं यथावस्थिताः भवन्ति, तत्र कारणंत्विदमत्र धेयम्-सप्तसु अपि रत्नप्रभादिपृथिवीषु द्वादशमुहूर्तपर्यन्तं न कोऽपि उत्पद्यते, न वा ततं उद्वर्तते इति उत्कृष्टतो विरहकालः द्वादशमुहूर्तात्मकः स्यात् , अथ चापरेषु द्वादशमुहूर्तेषु यावन्तः उत्पन्धते तावन्त एवं उद्वर्तन्ते च इत्येवमुभयेषामपि द्वादशमुहूर्तानां संकलनया चतुर्विशतिमुहूर्त पर्यन्तं नैरयिकजीपानामे कपरिणामत्वात् अवस्थितत्वं वृद्धिहान्योरभावो भवतीति, ' एवं सत्तसु वि पुढवीसु वटुंति, हायंति, भाणियव्या ' एवम् समुच्चयनैरयिकद्धिहानिवदेव सप्तमु अपि रत्नप्रभादिषु पृथिवीषु नैरयिकाः भदन्त ! नारक जीव कितने कालतक अवस्थित रहते हैं अर्थात् वृद्धि
और हानि की अभावावस्था में नारक जीव कबतक रहते हैं ? उत्तर में प्रभु कहते हैं ( गोयमा ) हे गौतम ! ( जहण्णेणं एगं समयं उक्कोसेणं चउवीसं मुहुत्ता ) नारक जीव कम से कम एक समयतक और अधिक से अधिक २४ मुहूर्ततक अवस्थित रहते हैं । इसमें कारण यह हैं कि रत्नप्रभा आदि सातों ही पृथिवियों में बारह मुहूर्ततक न कोई नया नारक जीव उत्पन्न होता है और न कोई नारक जीव वहां से मरता ही है इस तरह का विरहकाल वहां पर उत्कृष्ट होने के कारण इतने कालतक नैरयिक जीव अवस्थित रहते हैं । तथा द्वितीय चारह मुहूर्ततक में जितने नारक जीव उत्पन्न होते हैं, उतने ही नारक जीव वहां से मरण करते हैं। इस प्रकार से होने के कारण चौबीस मुहूर्ततक नैरयिक છે કેટલા કાળ સુધી અવસ્થિત રહે છે એટલે કે વૃદ્ધિ કે હાનિની અભાવાવસ્થામાં તેઓ કેટલા કાળ સુધી રહે છે?
उत्तर-(गोयमा! जहण्णेण एगं समय उक्कोसेण चवीसं मुहुत्ता) ગૌતમ ! નારકે ઓછામાં ઓછા એક સમય સુધી અને વધારેમાં વધારે ૨૪ મુહર્ત સુધી અવસ્થિત રહે છે. તેનું કારણ એ છે કે રત્નપ્રભા આદિ સાતે નરકમાં ૧૨ મુહૂર્ત સુધી કંઈ ન નારક જીવ ઉત્પન્ન થતું નથી, અને કેઈ પણ જીવ ત્યાંથી મરીને બીજી ગતિમાં ઉત્પન્ન થતું નથી. આ રીતે વધારેમાં વધારે બાર મુહૂત સુધી ત્યાં નારક જીવમાં વધારે કે ઘટાડો થતે નથી. તથા બીજા ૧૨ મુહૂર્ત સુધીમાં જેટલાં નારક જીવ ઉત્પન્ન થાય છે, એટલાં જ તારક જીવે ત્યાંથી મરણ પામે છે. આ પ્રમાણે બનતું હોવાને કારણે
श्री भगवती सूत्र : ४
