________________
प्रमेयचन्द्रिका टीका श० उ० १ सू० २ रात्रिदिवस स्वरूपनिरूपणम्
५१
6
हंता, गोमा ? ' हे गौतम ! हन्त, सत्यम् 'जाब - राईभवइ ' यावत् - रात्रिर्भवति, ' यदा खलु ' इत्यादि - ' रात्रिर्भवति ? ' इत्यन्तं त्वयोक्तं सर्वं सत्यमेवेत्यर्थः तदेव सर्व पूर्वपक्षोक्तं यावत्पदेन संग्राह्यम् । एतत्प्रश्नोत्तरद्वयात्मक सूत्र संदर्भस्यायमाशयः - यदा खलु सूर्यः सर्वाभ्यन्तरत्र्यशीत्यधिकशततममण्डलादारभ्य विलोमतया प्रतिमण्डलं बहिः परावर्तमानः सर्वमण्डलबाह्ये त्र्यशीत्यधिकशततमे मण्डले संचरति तदा उत्कृष्टतोऽष्टादश मुहूर्तात्मकदिवसमाने प्रतिमण्डलं मुहूर्तस्यैकषष्टिभागद्वयात्मककिञ्चिद्विशेषोनपलचतुष्टयहासक्रमेण परिगणनया षड्मुहूर्तहासात् तदानीं दिवसो द्वादशमुहूर्तो भवति, रात्रिमाने च तावन् मुहूर्तीपचयाद् जघन्यतो
से कहते हैं कि ( हंता गोयमा ! जाव राई भवइ) हां गौतम ! यावत् रात्रि होती है। यहां पर भी ( यावत् ) पद से पूर्वपक्ष में कहा हुआ पाठ ग्रहण किया गया है । इन दोनों प्रश्नोत्तररूप सूत्रों का आशय इस प्रकार से है सूर्य जब १८३ एकसो तेरासी वे सर्वाभ्यन्तर मण्डल से लेकर विलोमक्रम से प्रतिमण्डल पर होता हुआ बाहर आता है और सर्व मण्डल से बाह्य १८३ एकसो तिरासी वे मंडल पर पहुंचता है, तब उत्कृष्ट अठारह मुहर्त्तात्मक दिवसमान में से प्रतिमण्डल के कुल कम चोरपल कम हो जाते हैं, इस तरह ६ छह मुहूतों का उत्कृष्ट दिवसमान में से ह्रास हो जाने के कारण दिनमान बारह मुहूर्त्त का हो जाता है और जघन्य रात्रि मान बारह मुहूर्त्त में ६ छह मुहूर्त्त बढ जाते हैं इस कारण रात्रिमान अठारह मुहूर्त्तका हो जाता है। तात्पर्य यह है कि सर्वबाह्य १८३ एकसो तिरासी वे मंडल पर जब सूर्य का संचार होता है
उत्तर--“ हंता गोयमा ! जाव राई भवइ" डा, गौतम ! मे प्रमाणे ४ मने छे. गाडीं । 'जाव' पहथी पूर्वपक्षमां डेली समस्त सूत्रपाठ श्र કરવા જોઇએ. આ બન્ને પ્રશ્નોત્તરરૂપ સૂત્રોનું તાત્પર્ય નીચે પ્રમાણે છે-સૂર્ય ૧૮૩ એકસાવ્યાસીમાં સર્વાભ્યન્તર મડળથી શરૂ કરીને લેામક્રમે સંચરણુ કરતા કરતા પ્રત્યેક મંડળમાં થઈને બહાર આવે છે અને સર્વ મડળામાંથી સંચરણ કરીને માહ્ય ૧૮૩ એકસાવ્યાસી મ`ડળ સુધી પહેાંચે છે, ત્યારે પૂર્વીકત ૧૮ અઢાદ મુદ્ભુતના નિમાનમાં પ્રત્યેક મળે ચાર પળથી સહેજ ઓછા પ્રમા છુના સમયના ઘટાડા થતા જાય છે. આ રીતે ઉત્કૃષ્ટ નિમાનમાં ( લાંબામાં લાંબા દિવસના માપમાં) ૬૭ મુદ્દતના ઘટાડા થવાથી નિમાન ૧૨ મુદ્દતનુ થાય છે, અને જઘન્ય ખાર મુદ્ભૂત પ્રમાણુ રાત્રિમાનમાં ૬ ૭ મુહૂર્તના વધારે થઇને રાત્રિમાન ૧૮ અઢાર મુહૂત થઈ જાય છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે
श्री भगवती सूत्र : ४
