________________
भगवतीखने करणे अनट्, प्रमिति प्रमाणम्, २ भावे अनटू, अक्षं जीवम् प्रतिगतम् अक्षाणि इन्द्रियाणि प्रतिगतं वा प्रत्यक्षम् १ अनु लिङ्गदर्शन-व्याप्तिस्मरणादेः पश्चाद् मीयते ज्ञायतेऽनेनेति अनुमानम् , व्याप्तिविशिष्ट पक्षधर्मतानिश्चयात्मक परामर्श सज्जन्यानुमितिर्वा अनुमानम् , महानसादौ वहिधूमयोभूयः साहचर्यदर्शनेन गृहीतव्याप्तिकस्य पुरुषस्य पर्वतादौ धूमादिलिङ्गदर्शनेन ' वहिव्याप्यो धूम' इत्यादिरीत्या व्याप्तिस्मरणेन 'वहिव्याप्यधूमवान अयं पर्वतः' इत्यादिरीत्या घरणीय कर्म के क्षयोपशम से उत्पन्न होते हैं। तथा " इन्द्रिया निन्द्रियः निमित्त देशतः सांव्यावहारिकः" के अनुसार पांच इन्द्रिय और मन की सहायता से उत्पन्न हुआ ज्ञान यद्यपि सैद्धान्तिक मान्यता के अनुसार परोक्ष है फिर भी एकदेश से पदार्थ को स्पष्ट जानने के कारण वह सांव्यवहारिक प्रत्यक्ष है। अनुमान में अनु और मान ऐसे दो शब्द हैं-अनु का अर्थ है पश्चात् और मान का अर्थ है ज्ञान का होनातात्पर्य यह है कि जो ज्ञान साध्याविनाभावी लिङ्ग दर्शन एवं व्याप्तिस्मरण आदि के बाद होता है वह अनुमान है । जब अनुमाता किसी स्थलविशेष में अविच्छिन्नशाखा वाले धूम को देखता है तो उसे शीघ्र ही " जहां २ धूम होता है वहां २ अग्नि होती है" इत्याकारक व्याप्ति का स्मरण हो जाता है और फिर वह उस साध्याविनाभावी लिङ्ग से ऐसा ज्ञान उत्पन्न कर लेता है कि “ यहां पर धूम होने से अग्नि है" बस-ऐसा जो ज्ञान उस अनुमाता को जो परोक्ष अर्थ में होता है उसी तथा “ इन्द्रियानिन्द्रियनिमित्त: देशतः संव्यावहारिकः" मा सूत्र अनुसार પાંચ ઈન્દ્રિ અને મનની સહાયતાથી ઉત્પન્ન થયેલું જ્ઞાન જે કે સૈદ્ધાતિક માન્યતા પ્રમાણે પક્ષ છે, તે પણ અંશતઃ (એક દેશથી) પદાર્થને સ્પષ્ટ જાણી શકતું હોવાથી તેને વિકલ પ્રત્યક્ષ કહ્યું છે.
હવે અનુમાન પ્રમાણુના અર્થની સ્પષ્ટતા કરવામાં આવે છે–
અન + માન = અનુમાન. અનુ એટલે પાછળથી અને માન એટલે જ્ઞાન થવું. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે “જે જ્ઞાન સાધ્યની સાથે ઓતપ્રોત થયેલાં ચિહ્નોનાં દર્શન તેમજ વ્યાપ્તિ ( પદાર્થને સંપૂર્ણપણે વિચાર) ના સ્મરણ વગેરે થયા બાદ થાય છે, એવા જ્ઞાનને અનુમાન કહે છે. જ્યારે અનુમાન કરનાર વ્યક્તિ કોઈ સ્થળે અવિચ્છિન્ન ધૂમ્રસેરને દેખે છે ત્યારે તરત જ તેને આ પ્રકારની વ્યક્તિનું સ્મરણ થઈ આવે છે કે “જ્યાં ધુમાડો હોય ત્યાં અગ્નિ હોય છે. સ્ત્ર અને સાધ્યની સાથે ઓતપ્રોત થયેલા તે ચિહ્ન દ્વારા તેને એવું
શ્રી ભગવતી સૂત્ર : ૪
