________________
प्रमेयचन्द्रिका टी० श० ६ उ० ५ सू० १ तमस्कायस्वरूपनिरूपणम्
१०५३
"
भगवानाह - ' गोयमा ! पुढविकारणं अत्थेगइए सुभे देस पगासेइ ' हे गौतम ! पृथिवीकायः खलु अस्त्येककः कश्चित् शुभो - भास्वरो मण्यादिवत् देदीप्यमानस्वात् विवक्षित क्षेत्रस्य देशम् एकभागं प्रकाशयति, अथ च ' अत्थेगइए देसं णो पगासेइ ' अस्त्येककः कश्चित् अपरः पृथिवीकायः यः प्रकाश्यमपि देशं भागान्तरम् अभास्वरत्वात् कृष्णपाषाणवत् नो प्रकाशयति, अष्कायस्तु सर्वोऽपि अग्रकाशकत्वात् न कमपि भागं प्रकाश्यमपि प्रकाशयति, तमस्कायोऽपि सर्वथैवाप्रकाशकत्वात् न कमपि प्रकाशयति अतः अष्कायस्य तमस्कायस्य च समानस्वभावत्वात् अकायपरिणामस्वरूप एव तमस्कायः । ' से तेणद्वेणं ' तत् तेनार्थेन हे गौतम !
कि - ( गोयमा ! पुढविकाएणं अत्थेगइए सुभे देसं पगासेइ अत्थेगइए देसं णो पगासेइ ) हे गौतम ! कोई पृथिवीकाय भास्वर ( देदीप्यमान ) मणि आदि की तरह ऐसा शुभ्र भास्वर ( देदीप्यमान ) होता है जो विवक्षित क्षेत्र के अमुक भाग को प्रकाशित करता है। तथा कोई एक पृथिवीकाय ऐसा होता है जो प्रकाश करने योग्य स्थान को भी कृष्णपाषाण की तरह अभास्वर होने के कारण प्रकाशित नहीं करता है। परन्तु ऐसा अकाय नहीं है - वह तो पूरा भी ऐसा ही है कि प्रकाश्य भी किसी भी स्थान को अप्रकाशक होने के कारण प्रकाशित नहीं करता है तात्पर्य कहने का यह है कि जिस प्रकार किसी एक पृथिवी में भास्वररूपता और किसी एक पृथिवी में अभास्वररूपता है उस प्रकार की स्थिति अष्काय में नहीं है वह तो पूरा का पूरा ही अप्रकाशक स्वभाववाला है । अतः अष्काय में और तमस्काय में समानस्वभावता होने
अत्थे सुभेदेसं पगासेइ, अत्थेगइए दे णो पगासेइ " हे गौतम! अर्ध પૃથ્વીકાય ભાવર ( દૈદીપ્યમાન ) મણિ આદિની જેમ એવું શુભ્ર (દેદીપ્યમાન ) હાય છે કે તે ક્ષેત્રના અમુક ભાગને પ્રકાશિત કરે છે, અને કાઈ પૃથ્વીકાય એવું હાય છે કે જે પ્રકાશ કરવા ચેાગ્ય ક્ષેત્રના કોઇપણ ભાગને કૃષ્ણ-પાષા ણુની જેમ અભાવર ( પ્રભા રહિત ) હાવાથી પ્રકાશિત કરતું નથી. પણ અસૂકાયના સ્વભાવ એવા હતેા નથી. તે પોતે અપ્રકાશક (પ્રભા રહિત) હોવાથી પ્રકાસ્ય એવાં કાઇ પણ સ્થાનને પણ પ્રકાશિત કરતું નથી. કહેવાનું તાત્પય એ છે કે જેમ પૃથ્વીકાયમાં પ્રભાયુક્તતા અને કાઇક પૃથ્વીકાયમાં પ્રભા–રહિતતા હાય છે, એ પ્રકારની સ્થિતિ અકાયમાં હાતી નથી તે તે
સ'પૂર્ણ પણે અપ્રકાશક સ્વભાવવાળુ હોય છે. આ રીતે અકાય અને તમસ્કામના સ્વભાવમાં સમાનતા હૈાવાને કારણે અકાયના પિરણામ સ્વરૂપજ તમસ્કાય
श्री भगवती सूत्र : ४
