________________
હિંદુ ધર્મનું હાર્દ નથી હોતું. ચાર્લ્સ બૅડલો પાતાને નાસ્તિક કવડાવતા એ ખરું, પણ ઘણા ખ્રિસ્તી તન નાસ્તિક ગણવાની ના પાડતા; અને ઘાણા નામધારી ખ્રિસ્તી કરતાં ઍડલો પોતાને વધારે નિકટ છે એમ અનુભવતા. હિંદુસ્તાનના તે સન્મિત્રના છેલ્લા સંસ્કાર વખતે હું સદ્દભાગ્યે હાજર હતું. તે ક્રિયામાં કેટલાક પાદરીઓને પણ મેં જોયા હતા. હિંદુ અને મુસલમાન નાં ઘાણા હતા. તે બધા આસ્તિક હતા. વૉડલો ઈશ્વરનો ઈનકાર કરતા, તે જે સ્વરૂપ ઈશ્વરનું નિરૂપણ બૅડલાના જાણ્યામાં હતું, તે સ્વરૂપ જ તેનાં ઈનકાર હતો. તેની સમયમાં પ્રચલિત ધર્મશાસ્ત્ર અને ઉપદેશ તથા આચાર વચ્ચે જે ભયંકર વિષમતા રાહતી તેના વિરુદ્ધ વૉડલો છટા તથા પુણ્યપ્રકોપ સાથે પોકાર કરતા. મારે મન ઈશ્વર એ સત્ય અને દયા છે, નીતિ છે, અભય છે, ઈશ્વર પ્રકાશ તથા આનંદનું ધામ છે. અને છતાં આ સર્વથી ઊંચે તથા પર છે. ઈશ્વર અંત:કરણની પ્રવૃત્તિ છે, નાસ્તિકની નાસ્તિકતા પણ તે જ છે. કારણ પરમ પ્રમવરૂપે હોઈ ભગવાન નાતિકને પણ જીવવા દે છે. તે અંતર્યામી છે. વાણી તથા બુદ્ધિ તેને પામી શકતી નથી. આપણે આપણને તથા આપણા હૃદયને જાણીએ છીએ તે કરતાં તે વધારે સારી રીતે જાણે છે. તે આપણા બોલ્યા સામું જોતાં નથી, કારણ તે જાણે છે કે આપણે જાણીને અથવા અજાણતાં જેમ આવે તેમ બોલી નાખીએ છીએ. જેને મૂર્ત સ્વરૂપે ભગવાનની હાજરી જોઈએ તેની આગળ તે મૂર્ત સ્વરૂપે દર્શન દે છે. જેને તેનાં ચરણસ્પર્શ જઈએ તેને અર્થે તે દેહ ધારણ કરે છે. ભગવાન શુદ્ધ રાન્ડરવરૂપ છે. શ્રદ્ધાળને તે કેવી સરસ્વરૂપ છે. માણસ જેમ તેને પ્રસન્ન થાય તેમ તે તને ફળ આપે છે. તે આપણા અંતરમાં છે છતાં આપણાથી પર છે. મહાસભામાંથી ઈશ્વર શબ્દનો ભલે કોઈ બહિષ્કાર કર પણ કોઈનો ભાર નથી કે એ પરમ પદાર્થને દૂર કરી શકે. 'પ્રતિજ્ઞાપૂર્વક કહવું એ ઈશ્વરને સાક્ષી રાખીને' કહવાની બરાબર જ નથી તો શું છે અને અંતર્નાદ' એ ત્રણ અક્ષરના સાદા રામુદાય 'ઈશ્વર'નું દીન તથા સીદીભાઈના ડાબા કાન જેવું વિવરણ જ છે. ઈશ્વરને નામે હળાહળ અનાચાર અથવા પશુ જેવાં કામ થાય તેથી ઈશ્વરને કંઈ બાધ આવતો નથી. તે અત્યંત ક્ષમાવાન છે. તે સહનશીલ છે. પણ તે ભયંકર છે. આ લોકમાં તથા પરલોકમાં પાઈએ પાઈનો હિસાબ લેનાર એના જેવો