________________
ઈશ્વરની વ્યાખ્યા
છે કે એમાં એ એકસૂત્રતાનો સમાવેશ ન થતા હોય એમ ન બને. કારણ કે વૉડલો વિદ્વાન અને બારીક નિરીક્ષણ કરનાર માણસ હતા. પણ એ એકસૂત્રતાનો સમાવેશ થતો હોય તો બૅલોએ એ ““રસ્પષ્ટ એકસૂત્રતા'માં રહેલા ઈશ્વરનો ઇનકાર કેમ કર્યો?
આ સંબંધમાં નીચેનો ઉતારો આપને કંઈક રસપ્રદ થઈ પડશે એ વિશે મને શંકા નથી :
‘‘બૌદ્ધ ધર્મની વિચારસરણીમાં જગતના કર્તા કે નિયતા તરીકે ઈશ્વરની કલ્પનાનો સર્વથા અભાવ છે. તેમાં ઈશ્વરના અસ્તિત્વનો ઈનકાર કરવાની વાત તો દૂર રહી, પણ તેનો ઉલ્લેખ સુધ્ધાં નથી મળતો. એક સમય હતો જ્યારે સામાન્ય રીતે ખાતરીપૂર્વક એવું મનાતું કે કોઈ પણ રાષ્ટ્રની આખી પ્રજા નાસ્તિક હોય એમ કદી બન્યું નથી. પણ એથી ઊલટું, હવે એ વાતની કોઈ ના પાડી શકે એમ નથી કે સંખ્યાબંધ બૌદ્ધ રાષ્ટ્રો મુખ્યત્વે નાસ્તિક છે; કારણ કે સદ્દગુણ, તપ અને ઉચ્ચ જ્ઞાન દ્વારા મનુષ્ય પ્રાપ્ત કરી શકે એવી કોઈ અલૌકિક શક્તિ ધરાવનાર માણસથી તેઓ અપરિચિત છે. અને આ આશ્ચર્યકારક વાતનો ઇશારો એ વાતમાંથી મળે છે કે, બૌદ્ધ પ્રજાઓમાંની કાંઈ નહીં તો ચીની, મોંગોલ અને તિબેટની પ્રજાઓની ભાષામાં ઈશ્વરની કલ્પના દર્શાવતો કોઈ શબ્દ જ નથી. એટલે બૌદ્ધ ધર્મની ભાવિ દશા વિશ્વનિયતા નકકી કરી આપતો નથી. વસ્તુના સ્વભાવમાં રહેલા એક જાતના સદગુણ અર્થાતુ કાર્યકારણની અંધ અને અજ્ઞાત સાંકળ વડે તેના આચરણનું કર્મફળ એ ભાવિ નકકી કરે છે.''
– ચેમ્બર્સ એન્સાઈક્લોપીડિયા, વિપચ બૌદ્ધ ધર્મ
હવે હું ભર્તુહરિનાં નીચેનાં લોક આપીને આ પત્ર પૂરો કરું છું:
नमस्यामो देवान् ननु हतविधस्तेऽपिवशगाः।। विधिर्वन्द्यः सोऽपि प्रतिनियतकर्मकफलदः।। फलं कर्मायतं किममरगणै: किं च विधिना। नमरतत्कर्मभ्यो विधिरपि न येभ्यः प्रभवति ॥
– મરઃ નીતિરાતા.
