________________
સામુદાયિક પ્રાર્થનાની પ્રથા કેવી રીતે દાખલ કરી ૨૨૫ તો દભ ગણાય. ઊલટું અકાગ્ર થવા સારું શું કરવું ઘટે, અમ ઘણાએ મને કેટલીય વાર પૂછ્યું છે.
રાવાલમાં આપેલું ખ્રિરાનું વચન અહીં બિલકુલ બંધ બેસતું નથી . વ્યક્તિગત પ્રાર્થના અને તેની પાછળના દંભન અંગે તેમનું એ વચન છે. એમાં સામુદાયિક પ્રાર્થનાની વિરુદ્ધ કશું નથી. મેં ઘણી વાર કહ્યું છે કે, વ્યક્તિગત પ્રાર્થના વગર સામુદાયિક પ્રાર્થનાથી કંઈ વિશેષ લાભ થવાના નથી. મારું માનવું છે કે, વ્યક્તિગત પ્રાર્થના સમૂહપ્રાર્થનાનો પ્રારંભ ઇ. તેમ જ રામૃપ્રાર્થના જ અરરકારક હોય તો વ્યક્તિગત પ્રાર્થનાને તુમાંથી પ્રેરણા મળી. તેના અર્થ એ થયો કે, પ્રાર્થના દ્યગત થઈ હોય, તો માણસ એકાંતમાં કે સમૂદ્ધમાં હરહમેશ પ્રાર્થના જ કરતું હોય,
સવાલ કરનારના ચારણી શું કરે છે કે નથી કરતાં, એ હું જાણતો નથી. હું એટલું જાણું છું કે, જનતા જ્યારે જનાર્દન સાથે એકરૂપ થઈ જાય છે, ત્યારે આત્મનિરીક્ષણ તરફ આપોઆપ વળ છે. સાચી પ્રાર્થનાના એ જ ઉદ્દેશ હોવા જોઈએ.
નવે. ૨૨- ૯ - ૧૯૪૬, પા. ૩૨૯
૧૦૭. સામુદાયિક પ્રાર્થનાની પ્રથા કેવી રીતે દાખલ કરી
(મુંબઈમાં જંગી મેદની સમક્ષ આપેલા ભાષણના ઉતારા – ‘સત્યાગ્રહ-જીવવાની અને મરવાની કળા'માંથી.).
તા. ૧૪મી માર્ચે શિવાજી પાર્કમાં બે લાખથી વધુ માણસોની ગંજાવર સભા આગળ ગાંધીજીએ હિંદુસ્તાનમાં મહત્ત્વનું વ્યાખ્યાન આપ્યું હતું. તનો સાર નીચે આવ્યા છે :
''દક્ષિણ આફ્રિકાની સત્યાગ્રહની લડત પહેલાં થોડા વખત પર સામુદાયિક પ્રાર્થનાની પ્રથા મેં દાખલ કરી હતી. ત્યાંની હિંદી કોમ સામે ગંભીર જોખમ ખડું થયું હતું. માણસ કરી શકે તે બધું અમે કરી છૂટયા હતા. છાપાંઓ દ્વારા અને સભાઓ દ્વારા આંદોલન, અરજીઓ,
