________________
હિંદુ ધર્મનું હાઈ
નામ આર્યાવર્ત છે અમ આગ્રહપૂર્વક જણાવે છે. એવી વિદ્વત્તાની અથવા એવો આગ્રહ રાખવાની મને જરાય આકાંક્ષા નથી. મારી કલ્પનાનું હિંદુસ્તાન મારે માટે પૂરતું છે અને તે નામથી મને પૂરતું સમાધાન છે. એ હિંદુસ્તાનમાં અને એ હિંદુ ધર્મમાં વદાના બેશક સમાવશ થઈ જાય છે. દરજ્જાને જરા સરખો ઉતારી પાડ્યા વિના હું ઇસ્લામના મજહુબમાં, પારસી ધર્મમાં, ખ્રિસ્તી સંપ્રદાયમાં, જૈન ધર્મમાં અને ચહદી પંથમાં જે કંઈ ઉત્તમ છે તનાં સમાનભાવે આદર રાખું છું, એમ જાહેર કરું છું ત્યારે કશી વિસંગત વાત કરતાં નથી. સૂર્ય તપ છે ત્યાં સુધી આવો હિંદુ ધર્મ જીવતાં રહેશે. એક જ દુહામાં તુલસીદાસ એ ધર્મના નિચોડ આપી દીધા છે કે ‘દયા ધર્મકો મૂલ હૈ, પાપ મૂલ અભિમાન; તુલસી દયા ન છાંડીએ જબ લગે ઘટમ પ્રાન.'
નિવયું, ૩૦-૧૧-૧૯૪૭, પા. ૩૯૪
૨. હિંદુ કોણ?
(‘પત્રવ્યવહાર એક પ્રશ્નમાલિકા'ના મથાળા હેઠળ, ચર્ચાપત્રી સાથેના ગાંધીજીના પત્રવ્યવહારમાં થયેલા સવાલ-જવાબનો ઉતારો નીચે આપ્યો છે :)
સ. આપ હંમેશાં પોતાનું ‘હિંદુ' કqડાવો છો. છતાં બાળવિવાહ વિધવાવિવાહ, અસ્પૃશ્યતા વગેરે બાબતોમાં આપ હિંદુ પંડિતાંની અથવા તેમનાં શાસ્ત્રોની આજ્ઞાઓને પણ સ્વીકારવા તૈયાર નથી. આ શાસ્ત્રગ્રંથોનું પ્રામાણ્ય ન સ્વીકારવા છતાં આપ પોતાને ‘હિંદુ' શી રીતે કહેવડાવો છો એ હું સમજી શકતો નથી. હિંદુનો આજનો અર્થ એ છે કે કેટલાંક પુરાણોમાં ઉપદેશેલી હસવા જેવી અને અનીતિભરી વસ્તુઓ પર દઢ શ્રદ્ધા રાખનાર માણસ તે હિંદુ, આવી માન્યતા રાખવી એ હિંદુને સારુ જરૂરતું નથી એમ આપ માનો છો ? આપ જ હિંદુ ધર્મની વ્યાખ્યા આપશો અને આપને હિંદુ શા માટે ગણવા એની ચોખ્ખી દલીલ આપશો તો સત્યની સેવા થશે.
