________________
હિંદુ ધર્મનું હાર્દ
પણ –– જીવ લઈને હું જીવવા માગતા નથી. અને મારવા કરતાં હું એને મને કરડવા દઉં અને મરી જાઉં. પણ એવું બને કે જા ઈશ્વર મને એવી ક્રૂર કસોટીએ ચડાવ અને સાપને મારા પર હુમલા કરવા દે, તો કદાચ મારામાં મવાની હિંમત ન રહે, ને મારામાં રહેલી પશુવૃત્તિ પ્રબળ થઈ જઈ આ નશ્વર શરીરને બચાવવાને સારુ હું સાયને મારવા મથું. હું કબૂલ કરું છું કે મારી શ્રદ્ધા મારામાં હજુ એટલે અંશે મૂર્તિમંત થઈ નથી કે જેથી હું ભાર દઈને કહી શકું કેમ કે મેં સાપનાં ભય સમૂળી કાઢી નાખ્યા છે અને હું ઇચ્છું તેટલ અંશે હું એમને મારા મિત્ર બનાવી શકયો છું. મારી તો પૂર્ણ શ્રદ્ધા છે કે આપણે આપણાં અંતરમાં જે દુષ્ટ વિકારોને સંઘરીએ છીએ તેના બદલા તરીકે જ ઈશ્વર સર્પગ્યાઘાદિ ગ્નિ પ્રાણીઓ ઉપજાવ્યાં છે. એના કિંગ્સ તો પૅરિસની શેરીઓમાં મનુષ્યોનાં અંતરમાં રહેલાં વ્યાઘાદિ પશુઓને શરીર ધારણ કરીને કરતાં પણ જોયાં. હું માનું છું કે જીવમાત્ર એક છે, ને વિચારો અમુક ચોકકસ શરીર ધારણ કરે છે. વાઘ અને સાપ એ આપણાં સગાં છે. એમને પદા કરીને ઈશ્વરે આપણને બૂરા, દુષ્ટ અને વિષય વિચારોનો ત્યાગ કરવાની ચેતવણી આપી છે. માટે જ પૃથ્વીમાંથી ઝરી પશુઓ અને સને નાબૂદ કરવાં હોય તો મારે પોતે મારા અંતરમાંથી ઝેરી વિચારમાત્રને નાબૂદ કરવા જોઈએ. જે મારી અધીરાઈ અને અજ્ઞાનથી અને મારા શરીરની હરતી લંબાવવાની ઇચ્છાથી હું ઝરી કહેવાતાં પશુઓને અને સર્પોને મારવાના પ્રયત્ન કરું તો મારાથી મારા ઝેરી વિચારો નાબૂદ નહીં થઈ શકે. એવાં પીડાકારક પ્રાણીઓની સામે બચાવ કરવા ન જતાં મારું મરણ નીપજે, તો હું મરીને વધારે સારો અને વધારે પૂર્ણ થઈ ફરી જન્મીશ. એવી શ્રદ્ધા મારામાં હોય તો પછી સાપમાં રહેલા મારા જ જેવા જીવને મારવાનો ઇરાદો હું કેમ રાખું? પણ આ તો તત્ત્વજ્ઞાન થયું. હું ઈશ્વરની પ્રાર્થના કરું છું અને વાચકો એ પ્રાર્થનામાં જોડાય, કે ઈશ્વર મને આ તત્ત્વજ્ઞાન પ્રમાણે વર્તવાની શક્તિ આપે. કારણ આચરણ વિનાનું તત્ત્વજ્ઞાન અ ચેતન વિનાના ખોળિયા જેવું છે.
હું જાણું છું આપણા આ દેશમાં તત્ત્વજ્ઞાનના ઢગલા છે અને આચરણનાં વખાં છે. પણ હું એમ પણ જાણું છું કે જે નિયમોને આધારે મનુષ્યનું આચરણ ઘડાય છે તે નિયમોને હજી શોધવા બાકી