________________
૪૦. જ્યાં હરિજનો નથી ત્યાં હરિયે નથી
(કોયડા'માંથી)
સ. જે મંદિરમાં હરિજનોને પ્રવેશ નથી તે મંદિરમાં ઈશ્વરનો વાસ નથી એવું જે કહેવામાં આવે છે તે મને એકાંતિત લાગે છે. ઈશ્વર મંદિરોમાં જ છે, બીજે નથી, એ કહેવું જેટલું મિથ્યા છે તેટલું જ હરિજન ન જઈ શકે માટે એ મંદિરમાં ઈશ્વર નથી એ કહેવું મિથ્યા છે. ઈશ્વર તો સર્વત્ર છે.
ગાંધીજીનો જવાબ જે મંદિરમાં હરિજનોને પ્રવેશ નથી તે મંદિરમાં ઈશ્વરનો વાસ નથી એ વચન અવશ્ય એકાંતિક છે. એકાંતિક એટલે અમુક દષ્ટિએ સત્ય. એ અર્થમાં લગભગ બધાં વચન એકાંતિક હોય છે. પણ એથી એવાં વચન દોપિત નથી કરતાં. વ્યવહારને સારુ બીજો રસ્તો જ નથી. ભગવાન કડ્યાં વસે છે એ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં રામજીએ કહ્યું છે કે ભગવાન સંતના હૃદયમાં વાસ કરે છે, બસંતનામાં નહીં. આ વચન પણ એકાંતિત છે. છતાં એથી ઊલટું કે ‘ભગવાન દુર્જનના હૃદયમાં પણ વસે છે' એમ કહવું ભલે વધારે શાસ્ત્રીય હોય પણ વ્યવહારદષ્ટિએ હાનિકર છે. ખૂનીના ખંજરમાં ને સર્જનની સોયમાં શાસ્ત્રીય દષ્ટિએ ઈશ્વર છે; પણ પ્રાકૃત અને વ્યવહાર દષ્ટિએ એકમાં દેવ છે, બીજામાં અસુર. એકનો પ્રેરક રામ છે, બીજાનાં રાવણ છે; એકમાં ખુદા છે, બીજામાં શેતાન; એકમાં રમઝદ, બીજામાં અહરિમાન છે. તેથી હું તો મારા કહેવાને વળગી રહું છું કે જ્યાં હરિજનને સ્થાન નથી ત્યાં હરિ નથી.
ગિનર્વધુ. ર૪-૧-૧૯૩૭, પા. ૩૬૧
