________________
સ્વરૂપને ધારણ કરી રહેલું છે તેમાં હોવું અને ન હોવું તે રૂપ ભાવાભાવ કે અસ્તિ અને નાસ્તિ તે રૂપ દ્રય તે રહી શકતા નથી માટે પરતત્ત્વ નિજ સત્તાને ધારણ કરતું અવિચલિત દ્રવ્ય સ્વરૂપ છે તે ભાવાભાવ વિવર્જિત તથા અસ્તિનાસ્તિ હયાતીત છે.
પુષ-પાપ-વિહિતાય - વળી પરતત્ત્વ કેવું છે? પુણ્યપાપરહિત છે. પરતત્ત્વ પુણ્ય અને પાપ એ બંનેથી વિરહિત છે. પુણ્ય અને પાપ અશુદ્ધ પર્યાયની સાથે રહેલા દ્રવ્યને શુભાશુભ કર્મોનો સંયોગ થઈ શકે છે અને સારા નરસા ભાવોમાં તેને મુંઝવે છે. પરતત્ત્વ -- શુદ્ધ આત્મદ્રવ્યને પુણ્ય, પાપનો યોગ નથી હોતો તેથી તે પુણ્ય પાપથી વિરહિત છે.
સુ-ટુ-વિવિય - વળી પરતત્ત્વ કેવું છે? સુખ દુઃખ વિવિક્ત છે. પરતત્ત્વ સુખ-દુઃખથી વિવિક્ત-છૂટું છે. પરતત્ત્વ સુખ દુઃખ દ્વન્દથી છૂટું થઈ ગયેલું છે. અર્થાત્ પરતત્ત્વ સુખ દુઃખથી ભિન્ન છે.
પરતત્ત્વને સુખ કે દુઃખ એકેયનો અનુભવ થતો નથી કારણ કે સુખ આત્માનું હોય તો પણ પર્યાય સ્વરૂપ છે તેને તે વેદે તો સુખાનુભવ કહેવાય અને સુખના અભાવમાં દુઃખાનુભવ હોય. પરતત્ત્વ કેવળ દ્રવ્યના અસ્તિત્વનું સ્વરૂપ છે તેમાં કોઈ ક્રિયા નથી માટે સુખના પણ અનુભવ રૂપ ક્રિયા નથી તેથી સુખ અને દુઃખ બંનેથી ભિન્ન છે અથવા સુખદુઃખરૂપ હ તેનાથી જુદું પડી ગયેલું છે માટે તે સુખ-દુઃખ વિવિક્ત છે.
વ્ય-વ્ય-સ્વરૂપાય - વળી તે પરતત્ત્વ કેવું છે ? વ્યક્તવ્યક્ત સ્વરૂપ છે. પરતત્ત્વ વ્યક્ત અને અવ્યક્ત સ્વરૂપ છે. યોગીઓને તે સ્વરૂપ વ્યક્ત છે. બીજાઓને તે સ્વરૂપ અવ્યક્ત છે. અર્થાત્ તે આત્માનુભવથી વ્યક્ત છે ઈન્દ્રિયોથી અવ્યક્ત છે અથવા
શક્રાવ
