________________
443 - હૃદય નયન નિહાળે જગધણી
એ, તું ને તે બને છે અને તું ને તે એ હું બને છે. દેહમાં હુંપણું થાય છે અને આત્મસ્વરૂપથી અભાનપણે દેહ-તાદાભ્ય બુદ્ધિથી બેભાનપણે બેફામ પરપ્રર્વતન થાય છે.
નિશ્ચયનય દ્ધારકોને અભિન્ન બતાવવા સાથે કર્તા, કર્મ અને ક્રિયાની અભેદતાથી દ્રવ્યની સ્વાધીનતા, સ્વયંભૂતા અને સ્વતઃસિદ્ધતાને પૂરવાર કરે છે.
પરિણમનને પામનારો, પરિણામી આત્મા જ કર્તા છે અને કર્તાના કર્તુત્વનું જે પરિણામ આવે છે, તે કાર્ય પણ આત્મા જ છે. એ કાર્યરૂપ પરિણામ કરવામાં કર્તા જે પરિણામી છે, તેની પરિણતિ એ જ ક્રિયા અર્થાત્ સ્વરૂપક્રિયા છે. આમ સ્વરૂપ પ્રાગટ્યરૂપ કાર્યને, પરિણામી કર્તા એવો આત્મા જ પોતાના કર્તુત્વથી કરે છે. - પરિણામી (ક) વિના પરિણતિ (ક્રિયા-કૃતિ) અને પરિણામ (કર્મ-ફળ) હોતા નથી. એ જ પ્રમાણે પરિણામ અને પરિણતિ વિનાનો પરિણામી હોતો નથી. અર્થાત્ કાર્ય અને ક્રિયા વિના કર્તા હોતો નથી. આ ત્રણેય ધર્મો, ધર્મી એવા આત્મદ્રવ્યના અંગો છે. કારણ કે એમાં-સ્વ પ્રવર્તનમાં પ્રદેશભેદ નથી. જ્યારે પર પ્રવર્તનમાં આત્મપ્રદેશ અને પુદ્ગલપરમાણુ એવો પ્રદેશભેદ છે.
- ઉપરોક્ત ન્યાય અનુસારે જડ પરિણતિ અને જડ પરિણામ, જડ પરિણામીથી અભિન્ન-અભેદ છે અને સ્વતંત્ર છે. એ જ પ્રમાણે ચેતન દ્વારા જોવા-જાણવારૂપ ચૈતન્ય પરિણતિ જે દર્શન જ્ઞાનરૂપ ચેતના છે; તે પરિણામી એવા ચેતનથી અભિન્ન-અભેદ અને સ્વતંત્ર છે. જડનું જડ પરિણમન અને ચેતનનું ચેતન પરિણમન પોતપોતાથી પોતપોતામાં સ્વતંત્ર છે. ચેતનના નિમિત્તથી જડનું પરિણમન કે જડના નિમિત્તથી ચેતનનું
યોગ સંબંધી ભૂલોનું પ્રાયશ્ચિત રોજિંદા પ્રતિક્રમણ છે , જ્યારે ઉપયોગ સંબંધી ભૂલોનું પ્રાયશ્ચિત-પ્રતિક્રમણ, ધ્યાન છે.
